یکی از ابزارهای مالی در بازار سرمایه قراردادهای سلف می‌باشد که به موجب آن خریدار وجوه مورد تعهد خود را در زمان معامله به فروشنده می‌پردازد و فروشنده متعهد می‌گردد که کالای مورد معامله را در سر رسید تعیین شده به خریدار تحویل دهد. خریدار نمی تواند قبل از سررسید، کالای مورد معامله را به خود فروشنده و یا افرادی غیر از او بفروشد.

هر آنچه لازم است درباره قرارداد سلف بدانید؛

بورس کالای ایران با تجربه‌ای بیش از 10 سال، به داد و ستد انواع محصولات صنعتی و معدنی، فرآورده‌های نفت و پتروشیمی و کشاورزی در قالب معاملات نقد، نسیه، سلف، سلف استاندارد و معاملات ابزارهای مشتقه از جمله قراردادهای آتی مشغول است. انواع بازارها، قراردادها و اوراق قابل معامله در بورس کالای ایران در قالب قراردادهای استاندارد شده انجام می‌گیرد؛

• قرارداد نقدی
• قرارداد سلف
• قرارداد نسیه
• قرارداد آتی
• قرارداد سلف استاندارد
• قرارداد اختیار معامله
• صندوق‌های کالایی
• گواهی سپرده کالایی

که در این مقاله ما قصد داریم درباره قراردادهای سلف (forward contract) و کاربرد آن مطالبی را ارائه نماییم.

قراردادهای سلف در سال 1382 و همزمان با راه‌اندازی بورس فلزات تهران و همچنین، تشکیل بورس کالای ایران به معاملات بورس کالا قدم گذاشت که مورد استقبال کاربران بازار کار قرار گرفت. این قراردادها در بازارهای سنتی ایران دارای سابقه درخشانی می‌باشد. به همین دلیل، قراردادهای سلف جزء پرطرفدارترین معاملات در بورس کالای ایران می‌باشند. 

قرارداد سلف چیست؟

در واقع، قرارداد سلف به قراردادی گفته می‌شود که به موجب این قرارداد، کالا با قیمتی معین در زمانی مشخص در آینده (با توافق طرفین) تحویل داده می‌شود و مبلغ آن در هنگام معامله پرداخت می‌گردد. لازم به ذکر است که، در این قرارداد، فروشنده متعهد می‌گردد که در زمان مشخص شده کالا را تحویل نماید.

خواندن این مطالب حتما پیشنهاد می‌شود، مطمئناً یک روزی به درد همه می‌خورد؛

شاید برای شما پیش بیاید که کالا یا ملکی را پیش خرید کنید، به اینگونه معاملات که هم اکنون پول کالای مورد معامله را پرداخت می‌کنید ولی در آینده آن را تحویل می‌گیرید، معامله سلف می‌گویند. قرارداد سلف همان پیش خرید یا پیش فروش است که لازم است قانون و احکام آن را بدانیم تا در آینده دچار دردسر نشویم. در معامله سلف یا پیش فروش، مشتری می‌تواند در مقابل کالایی که قرار است بعدا تحویل بگیرد؛ هم پول نقد پرداخت نماید هم کالای دیگری. به عنوان مثال؛ 30 کیلو نخ تحویل دهد و دو ماه بعد یک فرش 12 متری تحویل بگیرد. فقط قیمت مورد معامله سلف باید دقیق و منظم و در همان روز معامله پرداخت شود و فقط تحویل کالا بماند.

در معامله سلف (پیش فروش) مورد معامله باید معین شود. مثلاً اگر خودروسازان در قرارداد پیش فروش قیمت قطعی یا مشخصات خودروی پیش فروش شده را دقیق تعیین نکنند و یکی از خودروهای موجود در کارخانه را در روز تحویل بنویسند، قرارداد شرعاً و قانوناً دارای اشکال می‌باشد و می‌توان آن را در دادگاه باطل نمود. در قرارداد سلف، هم قیمت و هم نوع و مشخصات مورد معامله باید به طور دقیق مشخص شود.
به عنوان مثال؛ خودروی پیش فروش شده سمند است یا پژو؟ چه رنگی؟ و چه نوع تیپی؟ و یا اگر پیش فروش مسکن می‌باشد، کدام واحد؟ چه متراژی؟ و چه مشخصاتی؟ در قرارداد سلف یا پیش فروش محل و زمان تحویل هم باید دقیق معین شود. فقط لازم به ذکر است که، اگر در زمان تحویل کالای پیش فروش شده، کالا نایاب باشد، خریدار باید عذر پیش فروش کننده (فروشنده) را بپذیرد. می‌تواند صبر کند یا هزینه خود را دریافت کند.

پس، قرارداد پیش فروشی که در آن؛ قیمت، مورد معامله، زمان و مکان تحویل دقیق مشخص نشده باشد شرعاً و قانوناً بی اعتبار می‌باشد.

* طبق قانون و شرع، در معامله سلف، تا قبل از موعد مقرر، اجازه فروش کالای پیش خرید شده را ندارید. البته، می‌توانید حقوق خود را از آن قرارداد به دیگری واگذار نمایید.

تفاوت قرارداد سلف با قرارداد آتی

قراردادهای آتی یا futures contract، قراردادهایی هستند که امکان پیش‌بینی قیمت آینده دارایی‌ها را برای تریدرها، سرمایه‌گذاران و تولیدکنندگان کالا فراهم می‌نماید. این قراردادها یک نوع تعهد دو طرفه را ایجاد می‌کند. بنابراین، هر دو طرف در زمان ایجاد قرارداد در یک تاریخ و قیمت مشخص برای انجام معامله با هم توافق می‌کنند. البته، قراردادهای آتی مطابق موافقت‌نامه‌های حقوقی تنظیم شده‌اند که در محل‌های خاصی مبادله می‌شوند. مثل بازار معاملات آتی که یک مرکز مالی برای انجام قراردادهای آتی استاندارد می‌باشد. این یعنی قراردادها دارای حد و مرز و مقررات خاصی هستند. مثل؛ نرخ سود روزانه و اندازه قرارداد!
اولین نمونه بازار معاملات آتی، در اروپا و تقریباً قرن هفدهم میلادی شکل گرفت. اما گفته می‌شود اولین بار بازار معاملاتی آتی که در طول تاریخ برقرار شده، بورس برنج دوجیمای ژاپن می‌باشد. در اوایل قرن هجدهم، مردم ژاپن اکثر پرداخت‌هایشان را با برنج انجام می‌دادند. بنابراین، قراردادهای آتی به عنوان یک راه حفاظتی در برابر خطرات ناشی از قیمت ناپایدار قیمت برنج استفاده می‌شدند.

با روی کار آمدن سیستم ترید الکترونیکی قراردادهای آتی محبوبیت بیشتری پیدا کردند و امروزه کاربرد زیادی در صنایع مالی دارند. قراردادهای آتی می‌توانند برای مقابله با ریسک خاصی استفاده شوند.
به عنوان مثال؛ یک کشاورز می‌تواند بر اساس یک قرارداد آتی متعهد شود که محصولاتش را در آینده و با یک قیمت مشخص بفروشد و با این کار بدون توجه به وقوع نامطلوب و نوسانات بازار به درکی از درآمد آینده‌اش برسد. قراردادهای آتی امکان مواجه کوتاه مدت با دارایی را هم برای سرمایه‌گذار فراهم می‌کند. سرمایه‌گذار در این شرایط می‌تواند با در اختیار داشتن یک دارایی خاص وارد موقعیت فروش شود. وقتی یک سرمایه‌گذار بدون داشتن پایه تصمیم می‌گیرد و بر اساس قراردادهای آتی متعهد به فروش می‌شود، معمولاً می‌گوییم که وارد موقعیت عریان شده است. قراردادهای آتی می‌توانند بارها و بارها مبادله شوند تا تاریخ آنها تمام و تسویه شوند. مهلت انقضاء در واقع آخرین تاریخی است که برای انجام معامله در آن قرارداد تعریف شده است و بعد از آن هر دو طرف در قرارداد باید موقعیت‌اش را تسویه نمایند. تسویه می‌تواند در یک قالب فیزیکی و یا اینکه نقدی باشد. معامله‌گری که موقعیت فروش دارد باید دارایی خود را به معامله‌گری دهد که موقعیت‌اش خریده شده، اما در تسویه نقدی دارایی مستقیم مبادله نمی‌شود و در عوض، صاحبان قرارداد به میزان لازم بین هم پول نقد رد و بدل می‌نمایند. 

دارندگان قرارداد آتی، علاوه بر انتظار برای سر رسیدن مهلت انقضای قرارداد، می‌توانند موقعیت معکوس با موقعیتی که دارند را اتخاذ نمایند. یعنی offset کنند یا اینکه موقعیت‌شان را تمدید یا rollover نمایند. offset یک روش برای بستن موقعیت قرارداد آتی است که در آن نوع دارایی یکی است اما معامله‌گر موقعیتی معکوس با موقعیتی که دارد را اتخاذ می‌کند. تریدرها با استفاده از این استراتژی می‌توانند پیش از تاریخ تسویه از میزان سود و ضرر اطلاع کسب نمایند. rollover زمانی اتفاق می‌افتد که یک تریدر بعد از offset کردن موقعیت اولش بر اساس قراردادهای آتی وارد موقعیت جدیدی می‌شود. تریدرها با این کار می‌توانند پیش از تاریخ تسویه موقعیت‌شان را تمدید کنند و از یک قرارداد به قرارداد دیگری جابجا شوند. قراردادهای آتی به عنوان یک نوع پیمان آتی استاندارد شده یکی از کاربردی‌ترین ابزارهای موجود در صنایع مالی به شمار می‌رود.

قرارداد سلف موازی

امروزه و در بازارهای سنتی و امروزی قرارداد سلف موازی مورد تایید و مورد توجه کاربران فعال در بازار سرمایه قرا گرفته است؛ چون هم به نفع دولت است و هم سود مناسبی برای سرمایه‌گذاران دارد. قرارداد سلف موازی جزء قراردادهای پرطرفدار و پرکاربرد می‌باشد. در این قرارداد یک دارایی به عنوان پایه در نظر گرفته می‌شود. بدین گونه که، خریدار کل بها را در ابتدای قرارداد پرداخت می‌نماید و در موعد معین (از پیش تعیین شده) کالا را دریافت می‌کند، که این تاریخ سر رسید بین یک تا دو سال می‌باشد. به همین دلیل، به آنها ابزار مالی تامین کننده کوتاه مدت گفته می‌شود. در این قرارداد فروشنده قبل از اینکه تولید خود را به پایان برساند، هم بهای خود را دریافت کرده و هم اینکه دیگران نگران پیدا شدن خریدار نیستند. به همین دلیل است که، اوراق سلف موازی کاربران فعال بازار و سرمایه‌گذاران استقبال ویژه‌ای از این اوراق نموده‌اند.

کاربرد اوراق سلف

اوراق یا صکوک سلف به اوراقی می‌گویند که بر اساس قرارداد سلف منتشر می‌شوند. در لغت به معنای پیش پرداخت، قبول کردن، اطاعت نمودن و به معنی بیعی است که به موجب آن خریدار، وجوه مورد تعهد خود را از پیش به فروشنده می‌پردازد و فروشنده متعهد می‌شود که جنس مورد معامله را پس از انقضای مدت معین به خریدار تحویل نماید.

این اوراق برای اولین بار در کشور بحرین شکل گرفت و از سال 2001 تا 2003 حدود 23 بار منتشر گردید. اما این اوراق و اوراقی مانند؛ اوراق مشارکت، مرابحه، اجاره، مزارعه و مساقات به دلیل اینکه ابزاری برای سیاست پولی می‌باشند و برای طرح‌ها و پروژه‌های میان مدت و بلند مدت به کار می‌روند، برای پیشرفت نیاز به استفاده از قرارداد سلف می‌باشند. هم اکنون علاوه بر بحرین، سایر کشورهای اسلامی از جمله ایران نیز در صدد استفاده از اوراق سلف به صورت گسترده در بازارهای سرمایه می‌باشند.

ختم کلام

همه ما حداقل یک بار در زندگی‌مان کالا، ملک، خودرو و ... را پیش خرید کرده‌ایم؛ یعنی، ما هنگامی که به سرمایه خود احتیاج نداریم یک پیش خرید انجام می‌دهیم، به این پیش خریدها که طی قراردادی بین خریدار و فروشنده منعقد می‌گردد قرارداد سلف می‌گویند. به عنوان مثال؛ ما یک واحد مسکونی را پیش خرید می‌کنیم و یک سال بعد آن را تحویل می‌گیریم اما با این تفاوت که ما مبلغ پیش خرید را در هنگام بستن قرارداد به فروشنده پرداخت می‌کنیم و در تاریخ از قبل مشخص شده واحد مسکونی خود را تحویل می‌گیریم. تفاوت این قرارداد با قرارداد آتی این است که، قراردادهای آتی برای کنترل ریسک ناشی از نوسانات قیمت به کار گرفته می‌شود.