آشنایی با مفهوم شاخص در بورس | راهنمای جامع مبتدیان

فعالان بازار سرمایه برای انجام سرمایه‌گذاری موفق در این حوزه، اطلاعات و عوامل متعددی را بررسی می‌نمایند. این اطلاعات شامل: حجم و ارزش معاملات، بهای تمام شده، روند قیمت یا بازدهی سهام شرکت‌ها و ... می‌باشد. شاخص های بورسی به عنوان یکی از مهمترین معیارهای این حوزه به شمار می‌روند که با تحلیل آنها می‌توان وضعیت عمومی قیمت شرکت‌ها و میزان بازدهی آنها را ارزیابی نمود. در این مقاله، مفهوم شاخص بورس و انواع آن را به شما معرفی می‌کنیم.

شاخص یا نمودار چیست؟

شاخص (Index) در لغت به معنای عددی است که در یک بازه زمانی، ارزش گروهی از اقلام وابسته به یکدیگر را به صورت میانگین و بر اساس درصدی از همان میانگین اعلام می‌نماید. به طور کلی، با استفاده از شاخص می‌توان تغییرات یک یا چندین متغیر را در طول یک بازه زمانی مشخص، بررسی نمود. فعالان بازار مالی با استفاده از شاخص ها و نمودارها به مقایسه پدیده‌های مرتبط با این حوزه پرداخته و با بررسی آنها به وضعیت کلی بازار در گذشته و حتی پیش‌بینی روند آینده آن دست می‌یابند.
هر کدام از شاخص ها روش اندازه‌گیری مخصوص به خود را دارند، در نتیجه، مقایسه عددی آنها اطلاعات درستی در اختیار ما قرار نمی‌دهد. برای مقایسه شاخص ها لازم است درصد تغییرات آنها نسبت به گذشته (به عنوان مثال روز یا ماه قبل) در نظر گرفته شود. در واقع، شاخص بورس را با توجه به وضعیت پیشین خود، بررسی و مقایسه می‌کنند.

* روش محاسبه شاخص به این صورت است:

1- ابتدا یک سال را به عنوان سال مبنا یا پایه در نظر می‌گیریم.

2- پس از محاسبه ارزش جاری و ارزش مبنای سال منتخب، ارزش جاری را بر ارزش مبنا تقسیم می‌کنیم.

3- حاصل را در عدد 100 ضرب نموده و به این ترتیب، شاخص گروه یا دسته مورد نظر را محاسبه می‌نماییم.

انواع شاخص ها در بورس

در بازار بورس و اوراق بهادار تهران 9 شاخص مهم و شناخته شده وجود دارد. هر کدام از این شاخص ها ابعاد خاصی از وضعیت بازار را در اختیار افراد قرار می‌دهند. فعالان این حوزه با توجه به کارکرد و هدف هر شاخص، از آنها استفاده می‌کنند. در ادامه، به معرفی کامل این 9 شاخص برجسته می‌پردازیم.

 1. شاخص کل قیمت (TEPIX)

شاخص کل قیمت (Tehran Price Index) معرف تغییرات سطح عمومی قیمت در کل بازار می‌باشد و افزایش یا کاهش قیمت سهام را به صورت میانگین بیان می‌کند.

شاخص کل قیمت، در بر گیرنده تمام سهام شرکت‌های پذیرش شده در سازمان بورس و اوراق بهادار می‌باشد. در روند محاسبه این شاخص، چنانچه سهمی بسته بوده یا برای مدتی معامله نشود، قیمت پایانی آخرین روز معامله آن در نظر گرفته می‌شود. وزن شرکت‌ها (تعداد سهام و سرمایه آنها) نیز در محاسبه این شاخص تأثیرگذار است. به این صورت که، شرکت‌های بزرگ نسبت به شرکت‌های کوچک‌تر، تأثیر بیشتری در محاسبه آن خواهند داشت.

شاخص کل قیمت به صورت میانگین وزنی و بر اساس فرمول زیر محاسبه می‌گردد:

100 ˟ ( ارزش جاری بازار سهم در زمان مبدأ ÷ ارزش جاری بازار سهم در زمان محاسبه) = شاخص کل

ارزش جاری هر شرکت از حاصلضرب تعداد سهام شرکت در قیمت آن حاصل می‌شود. با محاسبه مجموع ارزش جاری تمامی شرکت‌های پذیرش شده در بورس، ارزش جاری بازار به دست می‌آید. منظور از ارزش جاری بازار در زمان مبدأ نیز ارزش‌های جاری بورس در سال پایه می‌باشد. سال 1369 به عنوان سال پایه در بورس اوراق بهادار تهران در نظر گرفته می‌شود.

در بازار بورس تهران، شاخص کل برای سه دسته محاسبه می‌شود که عبارتند از:

1. شاخص قیمت کل بازار: در محاسبه این شاخص، قیمت سهام تمام شرکت‌های پذیرش شده در سازمان بورس و اوراق بهادار، لحاظ می‌شود.
2. شاخص قیمت تالار اصلی: در محاسبه این شاخص، تنها قیمت سهام شرکت‌های پذیرش شده در تالار اصلی تاثیرگذار می‌باشد.
3. شاخص قیمت تالار فرعی: در محاسبه آن، تنها قیمت سهام شرکت‌های پذیرش شده در تالار فرعی در نظر گرفته می‌شود.

ویژگی های شاخص کل قیمت

این شاخص که به عنوان یکی از شاخص های اصلی بازار قلمداد می‌شود، دارای ویژگی‌های زیر می‌باشد:

• دسترسی آسان: این شاخص توسط سازمان بورس و اوراق بهادار و به صورت لحظه‌ای محاسبه می‌شود، در نتیجه همواره در دسترس استفاده کنندگان آن قرار دارد.
• جامعیت: در محاسبه این شاخص ، قیمت سهام تمام شرکت‌های پذیرفته شده در بورس لحاظ می‌گردد، از این رو، شاخص بسیار جامعی به شمار می‌رود.
• موزون بودن: در محاسبه این شاخص ، تعداد سهام منتشر شده شرکت‌ها نیز در نظر گرفته می‌شود. به عبارتی، هر چه شرکتی تعداد سهام بیشتری منتشر نموده باشد، تأثیر تغییرات قیمتی آن بر شاخص، بیشتر خواهد بود.

نکته: شاخص کل قیمت به دلیل موزون بودن، نمی‌تواند به تنهایی معیار خوبی برای ارزیابی وضعیت بازار باشد، زیرا شرکت‌های بزرگ به دلیل تاثیر زیاد در محاسبه این شاخص، می‌توانند وضعیت کلی بازار را تحت تاثیر قرار دهند. به عنوان مثال، در وضعیت نزولی بازار، چنانچه شرکت‌های بزرگ رشد مناسبی داشته باشند، در روند محاسبه شاخص اثر گذاشته و شاخص ، رشد قابل توجهی را ثبت خواهد کرد.

نکته: در محاسبه این شاخص، تنها تغییرات قیمت سهام، مبنا قرار گرفته و سود نقدی در آن لحاظ نمی‌شود. تفاوت این شاخص با شاخص کل (که در ادامه به آن اشاره خواهیم کرد) نیز در همین امر است. به عبارتی در شاخص کل، علاوه بر تغییرات قیمت، سود نقدی نیز در روند محاسبه در نظر گرفته می‌شود، در حالی که در شاخص قیمتی چنین نیست.

2. شاخص هم وزن

این شاخص از سال 1393 مورد استفاده سرمایه‌گذاران فعال حوزه‌های مالی در بازار بورس ایران قرار گرفته است. در محاسبه شاخص هم وزن، کلیه شرکت‌های پذیرفته شده در بازار بورس با وزنی یکسان در نظر گرفته می‌شوند. در واقع، برخلاف شاخص کل، در روند محاسبه این شاخص، وزن و اندازه شرکت‌ها تاثیرگذار نمی‌باشد. به عبارتی، چنانچه این شاخص مثبت باشد، به این معناست که بیش از نیمی از شرکت‌های موجود در بازار مثبت می‌باشند.

در واقع، این شاخص ، شرکتها را بر اساس میزان بازدهی آنها در نظر می‌گیرد و میزان سرمایه در آن تاثیری ندارد. به عنوان مثال؛ هنگامی که شاخص هم وزن، نزولی و شاخص کل، صعودی باشد، بیانگر آن است که بیشتر سهم‌های موجود در بازار، سیر نزولی داشته‌اند. شاخص کل نیز تنها به دلیل وضعیت مثبت چند شرکت بزرگ، وضعیت صعودی را نشان می‌دهد.

3. شاخص بازده نقدی (TEDIX)

شاخص بازده نقدی، بیانگر روند تقسیم سود در شرکت‌ها می‌باشد. به عبارتی، تغییرات این شاخص بیانگر میانگین بازدهی ناشی از پرداخت سود نقدی شرکت‌ها به سهامداران می‌باشد. چنانچه، میانگین شرکت‌ها سود نقدی بیشتری را میان سهامداران خود تقسیم نمایند، این شاخص رو به افزایش خواهد بود. سپس، تقسیم سود در مجمع عادی سالیانه مورد بررسی و اظهار نظر قرار می‌گیرد. برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد روند تقسیم سود و برگزاری مجامع، می‌توانید مقالات مربوط به آن را در سایت feedbeen.com مطالعه نمایید.

4. شاخص قیمت و بازده نقدی (TEDPIX)

شاخص قیمت و بازده نقدی، یکی از شاخص های شناخته شده در میان فعالان بازار سرمایه می‌باشد. در واقع، این شاخص ، همان شاخصی است که در رسانه‌ها تحت عنوان شاخص کل نامیده می‌شود. این شاخص، بیانگر سطح عمومی قیمت و سود سهام شرکت‌های پذیرفته شده در بورس می‌باشد. به عبارتی، این شاخص، تغییرات قیمت سهام و سودهای سالیانه (که شرکت‌ها پرداخت می‌کنند) را محاسبه می‌نماید. از این رو، سهامداران میانگین بازدهی سرمایه‌گذاری خود در بورس و تغییرات آن را با در نظر گرفتن این شاخص به دست می‌آورند.

میزان تغییرات این شاخص، نکته بسیار مهمی است که هنگام بررسی باید به آن توجه کرد. به عنوان مثال؛ چنانچه طی یک سال، شاخص کل از عدد 50,000 به 110,000 برسد، میانگین بازدهی بورس، طی آن سال 70% می‌باشد.

شاخص کل، با توجه همزمان به تقسیم سود و تغییرات قیمت، یکی از دقیق‌ترین شاخص های بازار می‌باشد. این شاخص نیز همچون شاخص کل قیمت به صورت میانگین موزون، محاسبه می‌شود. به این معنا که، هر چه شرکت بزرگتر و سرمایه بیشتری داشته باشد، تأثیر آن در شاخص بیشتر خواهد بود.

5. شاخص صنعت و شاخص مالی

شرکت‌های حوزه بورس در یک تقسیم‌بندی کلی و بر اساس نوع فعالیت‌های خود، به دو دسته تولیدی و خدماتی تقسیم می‌شوند. بیشتر شرکت‌های این حوزه (بیش از 60%) جزء شرکت‌های تولیدی محسوب می‌شوند. شرکت‌های تولیدی دسته اول را در بخش صنعت و شرکت‌های خدماتی را در بخش مالی تفکیک می‌نماییم.

شرکت‌های تولیدی مانند شرکت مخابرات، پتروشیمی، خودروسازی و ... در بخش صنعت قرار می‌گیرند و شاخص صنعت، سطح عمومی سهام شرکت‌های این بخش را نمایان می‌سازد. شرکت‌های خدماتی نیز مانند بانک، بیمه، شرکت سرمایه‌گذاری و ... در بخش مالی قرار می‌گیرند. شاخص مالی، میانگین تغییرات قیمت سهام شرکت‌های این بخش را نشان می‌دهد.

شاخص صنعت و شاخص مالی نیز همچون شاخص کل قیمت، به صورت میانگین موزون محاسبه می‌شوند. تنها تفاوت این دو شاخص در تعداد شرکت‌های حاضر در آن صنعت می‌باشد. 

6. شاخص سهام آزاد شناور (TEFIX)

برای محاسبه این شاخص ، لازم است ابتدا ترکیب سهامداران را بررسی و آنها را تفکیک نمود. به طور کلی، سهامداران به دو دسته سهامدار راهبردی و سهامدار جزء (سهامدار سهام شناور آزاد) تقسیم می‌شوند. سهامدار راهبردی، سهامداری است که قصد واگذاری سهام خود در کوتاه مدت را نداشته و جهت اعمال مدیریت، سهم خود را حفظ می‌نماید.

منظور از سهام شناور آزاد، درصدی (کمتر از 5%) از سهام شرکت است که در اختیار سهامدار جزء قرار دارد. این سهامداران برخلاف سهامداران راهبردی، تنها به قصد خرید و فروش سهام، اقدام به معامله می‌نمایند. شاخص سهام شناور آزاد، بازدهی میانگین تغییرات قیمتی و سود این دسته از سهام را نشان می‌دهد. محاسبه شاخص سهام شناور آزاد نیز همچون شاخص کل، بر اساس میانگین موزون شرکت‌ها می‌باشد. به این صورت که هر شرکتی، تعداد سهام شناور آزاد بیشتر و سرمایه بزرگتری داشته باشد، تاثیر بیشتری بر روی شاخص خواهد داشت. تنها تفاوت آن با شاخص کل، در تعداد سهامی است که تحت عنوان ضریب قیمتی مورد توجه قرار می‌گیرد.

7. شاخص بازار اول و بازار دوم

در بازار بورس اوراق بهادار تهران، شرکت‌ها بر اساس معیارها و مؤلفه‌های خاصی تقسیم‌بندی می‌شوند. از جمله آنها می‌توان به: میزان سرمایه شرکت‌ها، وضعیت سودآوری، تعداد سهامداران، درصد سهام شناور آزاد و ... اشاره نمود. بر این اساس، شرکتی که به لحاظ معیارهای ذکرشده، شرایط بهتری داشته باشد، در بازار اول و دیگر شرکت‌ها در بازار دوم پذیرش خواهند شد.

به طور کلی شاخص بازار اول، سطح عمومی قیمت سهام شرکت‌های پذیرش شده در بازار اول را بیان می‌کند. شاخص بازار دوم نیز بیانگر سطح عمومی قیمت سهام شرکت‌هایی است که در بازار دوم بورس جای گرفته‌اند.

8. شاخص ۵۰ شرکت برتر

سازمان بورس و اوراق بهادار هر سه ماه یک بار اقدام به انتشار لیستی از پنجاه شرکت برتر موجود در بازار می‌نماید. این شرکت‌ها به جهت قابلیت نقدشوندگی بالا و حجم زیاد معاملات در بازه زمانی مشخص، در این فهرست قرار داده می‌شوند. این شاخص، همچون شاخص کل قیمت به صورت میانگین وزنی محاسبه می‌شود. به عبارتی شاخص پنجاه شرکت برتر، بیانگر میانگین وزنی این شرکت‌ها می‌باشد. تنها تفاوت این شاخص با شاخص کل، در تعداد شرکت‌های مورد نظر در روند محاسبه می‌باشد. این تعداد در شاخص ذکر شده، تنها پنجاه شرکت و در شاخص کل، بیش از صد شرکت می‌باشد.

* اسامی این شرکت‌ها را می‌توانید با مراجعه به سایت tsetmc.com مشاهده نمایید.

9. شاخص ۳۰ شرکت بزرگ

این شاخص، بیانگر عملکرد 30 شرکت بزرگ پذیرش شده در بازار بورس تهران می‌باشد. معیار انتخاب در این شاخص (که بر اساس استانداردهای جهانی طراحی شده است) اندازه و ارزش روز شرکت می‌باشد. ارزش روز یک شرکت از حاصلضرب قیمت پایانی سهام در تعداد کل سهام شرکت به دست می‌آید.

شاخص 30 شرکت بزرگ، میانگین تغییرات قیمت سهام این شرکت‌های بزرگ موجود در بازار بورس را نشان می‌دهد. با وجود اینکه این شرکت‌ها، تنها کمتر از 10% شرکت‌های بازار را تشکیل داده‌اند، اما بیش از 70% ارزش بازار را در اختیار دارند. از این رو، تغییرات قیمت آنها تأثیر قابل توجهی بر میزان شاخص کل خواهد داشت.

ملاک انتخاب شرکت ها

همانطور که گفته شد، معیار انتخاب شرکت‌ها ارزش بازار و قدرت نقدشوندگی سهام آنها می‌باشد. برای انتخاب این 30 شرکت، ابتدا فهرستی از صد شرکت بزرگ پذیرش شده فعال در بازار بورس تهران تهیه می‌شود. در این فهرست، شرکت‌ها بر اساس ارزش بازار آنها و به ترتیب از بیشترین به کمترین مرتب شده‌اند. حال از میان آنها، سی شرکت که دارای شرایط زیر باشند را انتخاب می‌نماییم:

1. گذشت بازه زمانی (حداقل سه ماه) از پذیرش و معامله سهام شرکت‌ها در بازار بورس اوراق بهادار
2. دارا بودن سهام شناور آزاد (حداقل به میزان 10%)
3. دارا بودن بیش از 25% میانگین ارزش ماهانه معاملات همان دوره صد شرکت بزرگ بازار نسبت به ارزش ماهانه معاملات شش ماه گذشته آنها

* با مراجعه به سایت tsetmc.com می‌توانید اسامی این 30 شرکت بزرگ شاخص را مشاهده نمایید.

* مقاله پیشنهادی: آشنایی با سایت tsetmc و تابلوخوانی

سخن آخر

در مقاله ارائه شده به توضیح جامعی از مهمترین شاخص های بازار بورس تهران پرداخته شد. سرمایه‌گذاران می‌توانند با بررسی و تحلیل شاخص ها به دیدی کلی از وضعیت بازار دست یابند. به عبارتی، شما برای یافتن صنعت و گروه مناسب جهت سرمایه‌گذاری، می‌توانید از شاخص ها برای مقایسه آنها استفاده نمایید. البته باید دقت داشت که، سرمایه‌گذاری و خرید و فروش سهام نباید صرفاً با توجه به تغییرات روزانه شاخص باشد.