بازار سرمایه چیست و ارکان بازار کدامند؟ | رکن اصلی بازار که باید بشناسید

بازار سرمایه یک سیستم یکپارچه و نظام‌مند بوده و از مهمترین ارکان اقتصاد به شمار می‌رود. اگر ساختار بازار سرمایه به صورت صحیح شکل گیرد، سرمایه‌ها و پس‌اندازهای راکد در مسیری درست جریان می‌یابند. آشنایی با ساختار بازاری که قصد سرمایه‌گذاری در آن را دارید ضروری و اجتناب‌ناپذیر است. ورود و سرمایه‌گذاری در یک بازار، بدون شناخت ارکان آن غیرعاقلانه بوده و قطعاً به موفقیت ختم نخواهد شد. اگر تا امروز شناخت دقیقی از بازار سرمایه بدست نیاوردید، این مقاله را مطالعه کنید.

بازار سرمایه چیست؟

بازار سرمایه یکی از انواع بازارهای مالی، تحت عنوان بازار بورس اوراق بهادار می‌باشد. این بازار نیز همانند بازارهای دیگر است، با این تفاوت که مهمترین کالای آن، سرمایه می‌باشد. بازار سرمایه، پل ارتباطی میان متقاضیان سرمایه (مانند شرکتها، دولت و...) و سرمایه‌گذاران (حقیقی یا حقوقی) است. در واقع، بازار سرمایه سازوکاری است که سرمایه‌های سرمایه‌گذاران خرد و کلان را به سمت بنگاه‌های اقتصادی نیازمند سرمایه هدایت می‌کند. سازمان بورس و اوراق بهادار ایران، متولی و سیاست‌گذار بازار سرمایه در ایران محسوب می‌شود.

ارکان بازار سرمایه در ایران

چارچوب فعالیت بازار بورس اوراق بهادار، تا سال 1384 به این صورت بود که، سازمان کارگزاران بورس اوراق بهادار تهران، تنها رکن اجرایی آن بوده و بورس را مدیریت می‌کرد. از سال 1384 کلیه چارچوبها و سازوکارهای قبلی، به دلیل ناتوانی در پاسخگویی به نیازهای جدید بازار، بازنگری شد. طبق آخرین بازنگری‌های قانون، بازار اوراق بهادار از ارکان اصلی زیر تشکیل می‌شود:

• شورای عالی بورس اوراق بهادار
• سازمان بورس و اوراق بهادار
• شرکت بورس اوراق بهادار تهران
• شرکت فرابورس ایران
• شرکت بورس کالای ایران
• شرکت بورس انرژی

ارکان نظارتی بازار سرمایه

نظارت بر بازار سرمایه از مهمترین اهداف قانون‌گذاران می‌باشد. عدم نظارت بر بازار، بی‌ثباتی در اقتصاد کشور را به همراه خواهد داشت. ناظر بازار به جهت شفاف‌سازی و تسهیل در امر سرمایه‌گذاری بر بازار نظارت می کند. از جمله مسائل مهمی که باید تحت نظارت قرار گیرند، شامل: معاملات اعتباری، افشای اطلاعات، استاندارد گذاری لازم راجع به صلاحیت مدیران نهادهای مالی و ناشران و... می‌باشند.

به میزانی که نظارت بر بازار قوی‌تر باشد، بازار سرمایه سلامت‌تر خواهد بود. از آذر ماه سال 1384 در ایران با تصویب قانون جدید بازار اوراق بهادار، ارکان نظارتی بازار دگرگون شدند. طبق این قانون، سازمان بورس و اوراق بهادار ایجاد شد تا تحت نظر شورای عالی بورس، بر تنظیم، تدوین و اجرای قوانین، نظارت داشته باشد.

1- شورای عالی بورس اوراق بهادار

شورای عالی بورس اوراق بهادار در رأس ارکان بازار سرمایه قرار دارد. این شورا به عنوان بالاترین و مهمترین رکن، اتخاذ کلیه تصمیم‌های مهم و اساسی بازار را بر عهده دارد. وظایف شورای عالی بورس به شرح زیر است:

• تصویب سیاست‌های کلان بازار
• اتخاذ تدابیر لازم در جهت ساماندهی و توسعه بازار اوراق بهادار
• نظارت بر اجرای قانون و تعیین سیاست و خط‌ مشی بازار اوراق بهادار 

اعضای تشکیل دهنده شورای عالی بورس عبارتند از:

• وزیر اقتصاد در سمت ریاست شورا
• وزیر بازرگانی
• رئیس‌کل بانک مرکزی
• روسای اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران و اتاق تعاون
• رئیس سازمان بورس و اوراق بهادار به‌عنوان دبیر شورا و سخنگوی سازمان
• دادستان کل کشور یا معاون وی
• یک نفر نماینده از طرف کانون‌ها
• سه نفر خبره مالی منحصراً از بخش خصوصی، با مشورت تشکل‌های حرفه‌ای بازار اوراق بهادار
• یک نفر خبره منحصراً از بخش خصوصی به پیشنهاد وزیر ذی‌ربط
• سه نفر خبره مالی منحصراً از بخش خصوصی با مشورت تشکل‌های حرفه‌ای بازار اوراق بهادار
• یک نفر خبره منحصراً از بخش خصوصی به پیشنهاد وزیر ذی‌ربط

2- سازمان بورس و اوراق بهادار

سازمان بورس اوراق بهادار (سبا) تحت نظارت شورای عالی بورس، به اجرای قوانین و مقررات، تنظیم و تدوین مقررات و سایر وظایف تعیین‌ شده در قانون می‌پردازد. در واقع، دو نهاد شورای عالی بورس و سازمان بورس و اوراق بهادار، ارکان ناظر بازار سرمایه هستند. این سازمان یک موسسه عمومی غیردولتی با شخصیت حقوقی و مالی مستقل است.

یک هیات مدیره پنج نفره، مسئولیت اداره این سازمان را بر عهده دارد. اعضای هیات مدیره سبا، به پیشنهاد رئیس شورا از میان افراد مجرب در رشته مالی منحصراً از میان کارشناسان غیردولتی، انتخاب شده و به تصویب شورا می‌رسد.

سایر ارکان بازار سرمایه

چهار شرکت بورس اوراق بهادار تهران، فرابورس ایران، بورس کالای ایران، و بورس انرژی زیر نظر شورای عالی بورس و سازمان بورس و اوراق بهادار فعالیت می‌کنند. هر کدام از این شرکتها از بخش‌های مجزایی تشکیل شده و شرایط مخصوص به خود را دارند. در ادامه هر یک را بطور مفصل توضیح می‌دهیم.

1- بورس اوراق بهادار تهران

شرکت بورس اوراق بهادار تهران در بهمن ماه سال 1346 تاسیس شد. هدف از تشکیل آن، ایجاد یک بازار شفاف جهت فراهم کردن ارزش افزوده، برای صاحبان منافع می‌باشد. منظور از ارزش افزوده، ارزشی است که در مسیر تولید به ارزش کالاهای واسطه‌ای افزوده می‌شود.

تا سال 1384 بورس اوراق بهادار تهران در قالب یک سازمان عمومی غیرانتفاعی فعالیت داشت. بر مبنای قانون بازار اوراق بهادار از سال 1384 به بعد به یک شرکت عمومی انتفاعی تبدیل شد و فعالیتهای آن در قالب عملیات اجرایی درآمد. وظایف شرکت بورس اوراق بهادار تهران به عنوان یک رکن مهم در بازار سرمایه، به شرح زیر می‌باشد:

• تشکیل بورس اوراق بهادار
• پذیرش اوراق بهادار
• سازماندهی و اداره بورس اوراق بهادار
• نظارت بر فعالیت ناشران اوراق بهادار
• وضع و اجرای ضوابط حرفه‌ای و انضباطی برای اعضاء
• تعیین وظایف اعضاء و نظارت بر آنها
• نظارت بر حسن انجام معاملات اوراق بهادار
• تهیه، جمع‌آوری، پردازش و انتشار اطلاعات

شرکت بورس اوراق بهادار تهران توسط یک هیات هفت نفره مدیریت می‌شود. اعضای هیات مدیره شرکت توسط مجمع عمومی، به مدت دو سال، انتخاب می‌شوند. این شرکت متشکل از سه بخش مجزا می باشد که عبارتند از:

1. بازار اول – تابلوی اصلی
2. بازار اول – تابلوی فرعی
3. بازار دوم

برخی شرایط پذیرش شرکتها در بورس اوراق بهادار، بین هر سه بازار مشترک است، اما برخی شرایط در هر یک از بازارهای بورس متفاوت می‌باشند.

شرایط عمومی پذیرش شرکتها در بورس اوراق بهادار تهران

1. شرکت باید نزد سازمان بورس و اوراق بهادار ثبت شده باشد. 
2. محدودیت قانونی موثر برای نقل و انتقال یا اعمال حق رأی، توسط صاحبان آن، وجود نداشته باشد.
3. سهام با نام و دارای حق رای وجود داشته باشد.
4. تمام بهای اسمی سهام پرداخت شود.

شرایط اختصاصی پذیرش شرکتها در بازار اول – تابلوی اصلی

1. حداقل 20% سهام شناور وجود داشته باشد.
2. حداقل میزان سرمایه ثبت شده شرکت 1,000 میلیارد ریال باشد.
3. حداقل 3 سال سابقه فعالیت پیش از پذیرش داشته باشد.
4. زیان انباشته در ترازنامه وجود نداشته باشد.
5. سیستم حسابداری که انتخاب می‌شود، به لحاظ مالی و بهای تمام شده مطلوب باشد.
6. در 3 دوره مالی متوالی منتهی به زمان پذیرش سودآور بوده باشد.
7. از لحاظ سودآوری چشم‌اندازی روشن داشته باشد.
8. نسبت حقوق صاحبان سهام به کل داراییها حداقل 30% باشد.
9. صورتهای مالی توسط حسابرس معتمد سازمان بورس و اوراق بهادار تأیید شود.
10. سابقه محکومیت قطعی کیفری برای اعضای هیات مدیره و مدیر عامل وجود نداشته باشد.
11. صورتهای مالی دو دوره منتهی به پذیرش، فاقد موارد مردودی یا عدم اظهار نظر توسط حسابرس باشد.
12. دعاوی حقوقی دارای اثر با اهمیت بر صورت‌های مالی وجود نداشته باشد.

شرایط اختصاصی پذیرش شرکتها در بازار اول – تابلوی فرعی

1. حداقل 15% سهام شناور وجود داشته باشد.
2. حداقل میزان سرمایه ثبت شده شرکت 500 میلیارد ریال باشد.
3. حداقل 3 سال سابقه فعالیت پیش از پذیرش داشته باشد.
4. زیان انباشته در ترازنامه وجود نداشته باشد.
5. سیستم حسابداری به لحاظ مالی و بهای تمام شده مطلوب باشد.
6. در دو دوره مالی متوالی منتهی به زمان پذیرش سودآور بوده باشد.
7. چشم اندازی روشن از لحاظ سودآوری در آینده، ارائه دهد.
8. نسبت حقوق صاحبان سهام به کل دارایی‌ها حداقل 20% باشد.
9. صورتهای مالی توسط حسابرس معتمد سازمان بورس و اوراق بهادار تأیید شود.
10. سابقه محکومیت قطعی کیفری برای اعضای هیات مدیره و مدیر عامل وجود نداشته باشد.
11. صورتهای مالی دو دوره منتهی به پذیرش، فاقد موارد مردودی یا عدم اظهار نظر توسط حسابرس باشد.
12. دعاوی حقوقی دارای اثر با اهمیت بر صورت‌های مالی وجود نداشته باشد.

شرایط اختصاصی پذیرش شرکتها در بازار دوم بورس

1. حداقل 10% سهام شناور وجود داشته باشد.
2. حداقل سرمایه ثبت شده شرکت 200 میلیارد ریال باشد.
3. حداقل دو سال سابقه فعالیت قبل از پذیرش داشته باشد.
4. زیان انباشته در ترازنامه وجود نداشته باشد.
5. سیستم حسابداری به لحاظ مالی و بهای تمام شده مطلوب باشد.
6. در یک دوره مالی منتهی به پذیرش سودآور بوده باشد.
7. چشم‌اندازی روشن از لحاظ سودآوری ارائه دهد.
8. نسبت حقوق صاحبان سهام به کل دارایی‌ها حداقل 15% باشد.
9. صورتهای مالی توسط حسابرس معتمد سازمان بورس و اوراق بهادار تایید شود.
10. سابقه محکومیت قطعی کیفری برای اعضای هیات مدیره و مدیر عامل وجود نداشته باشد.
11. دعاوی حقوقی دارای اثر با اهمیت در صورتهای مالی وجود نداشته باشد.

2- شرکت فرابورس ایران

شرکت فرابورس ایران در آبان سال 1387 ایجاد شد. هدف اصلی تاسیس فرابورس، بهره‌وری صنایع جوان از منابع مالی بازار سرمایه است. از دیگر اهداف این بازار می‌توان به ایجاد تنوع به اوراق بهادار قابل معامله، افزایش مشارکتهای مردمی و افزایش سهم دارایی های مالی در سبد سرمایه‌گذاری می‌باشد.

فرایند پذیرش شرکتها در فرابورس، آسان‌تر از پذیرش در بورس اوراق بهادار تهران است. به عبارتی شرکتها یا بنگاه‌های اقتصادی می‌توانند با شرایطی ساده‌تر و در زمان کمتر به فرابورس راه یابند. شرکتها با پذیرش در فرابورس می توانند از کلیه مزایای بازار اوراق بهادار استفاده نمایند. شرکتهایی که به هر دلیلی در بورس اوراق بهادار تهران پذیرش نمی‌شوند در بازار فرابورس مورد معامله قرار می‌گیرند.

فرابورس متشکل از هشت بازار و تابلوی معاملاتی مجزا می‌باشد. بازارهای موجود در فرابورس عبارتند از:

1. بازار اول
2. بازار دوم
3. بازار سوم
4. بازار پایه نارنجی
5. بازار پایه قرمز
6. بازار پایه زرد
7. بازار شرکتهای کوچک و متوسط (SMF)
8. بازار ابزارهای نوین مالی (شامل صندوق‌های سرمایه‌گذاری زمین و ساختمان، صندوق سرمایه‌‌گذاری قابل معامله، صندوق‌های جسورانه، اوراق تامین مالی استاندارد، اسناد خزانه اسلامی و اوراق تسهیلات مسکن)

3- بورس کالای ایران

بورس کالا در مهر ماه سال 1386 با هدف برطرف کردن نارسایی های بازار سنتی ایجاد شد. در واقع، بازار منسجمی است که در آن، کالاهای خام مانند فلزات، پنبه، گندم، برنج، زعفران و… خرید و فروش می‌شود. مهمترین حسن این بازار، شفاف‌سازی در کشف قیمت و عدم حضور نوسانات کاذب می‌باشد؛ همچنین برای معامله‌گران تضمین‌های لازم را فراهم می‌سازد. قراردادها و اوراقی که قابل معامله در بورس کالا هستند عبارتند از:

• قرارداد نقدی
• قرارداد آتی
• قرارداد سلف
• قرارداد نسیه
• قرارداد سلف استاندارد
• قراردادهای اختیار معامله
• صندوق های سرمایه‌گذاری مبتنی بر طلا
• گواهی سپرده کالایی

4- بازار بورس انرژی

در شورای عالی بورس درخواست‌هایی مبنی بر جداسازی بورس نفت و برق مطرح شد؛ در نتیجه، در سال 1390 بورس انرژی شکل گرفت. در بازار بورس انرژی حامل‏‌های انرژی و اوراق بهادار مبتنی بر کالا معامله می‌شود. در این بازار محصولات و مشتقات نفتی، برق، گاز طبیعی، زغال سنگ و سایر حامل‌های انرژی عرضه می‌گردند. بورس انرژی ایران، متشکل از دو بخش فیزیکی و مشتقه می‌باشد، در بخش فیزیکی آن، کالاها و در مشتقه اوراق مبتنی بر این کالاها داد و ستد می‌شود.

برخی نهادهای مهم سرمایه

علاوه بر ارکان اصلی بازار سرمایه که در بالا معرفی شد، نهادها و شرکتهای دیگری نیز در این بازار فعالیت دارند. هر یک از این نهادها نقش مهم و اثرگذاری در بازار سرمایه ایفا می‌کنند. در ادامه به شرح مهمترین آنها می‌پردازیم.

1- شرکت سپرده گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه معاملات

سپرده‌گذاری مرکزی در دی ماه سال 1384 با هدف رسیدگی به امور، پس از معاملات تشکیل شد. پس از انجام معاملات این شرکت، سپرده‌گذاری، ثبت، نگهداری، انتقال اوراق بهادار و تسویه معاملات را انجام می‌دهد.

این شرکت، برای تسهیل و تسریع اموری که ذکر شد یک سامانه الکترونیکی ایجاد کرده و این امور را به صورت الکترونیکی انجام می‌دهد. جهت آشنایی بیشتر با خدمات شرکت سپرده‌گذاری مرکزی و آشنایی با سامانه مربوط می‌توانید به مقاله درگاه یکپارچه ذینفعان بازار سرمایه DDN مراجعه نمایید.

2- شرکت مدیریت فناوری بورس تهران

تحت عنوان یکی از شرکتهای زیرساخت، در زمینه معاملات الکترونیکی، خدماتی را در بازار سرمایه ارائه می‌دهد. برخی از این خدمات شامل: مدیریت سیستم معاملات، محاسبه شاخص‌ها، انتشار لحظه‌ای اطلاعات معاملات می‌باشد. این شرکت تحت نظارت مستقیم سازمان بورس و اوراق بهادار فعالیت دارد.

3- شرکت رایان بورس

این شرکت متولی سیستم کدال می‌باشد که با هدف نوآوری در فناوری اطلاعات ایجاد شده است. وظایف اصلی این رکن از بازار سرمایه شامل موارد زیر می‌باشد:

• حمایت از حقوق سرمایه‌گذاران
• ساماندهی، حفظ و توسعه بازاری شفاف
• نظارت بر حسن اجرای قانون
• اتخاذ تدابیر لازم جهت پیشگیری از وقوع تخلفات در بازار اوراق بهادار
• نظارت بر افشای اطلاعات با اهمیت توسط شرکتهای پذیرفته شده در بورس

4- کانون کارگزاران بورس و اوراق بهادار

این نهاد در مهر ماه سال 1386 به عنوان یک سیستم خود انتظام فعالیت خود را آغاز نمود. از جمله وظایف کانون کارگزاران بورس اوراق بهادار عبارتند از:

• پیشنهاد مقررات پذیرش، تعلیق یا لغو عضویت کانون و اجرایی کردن این پیشنهادات
• نظارت بر عملکرد اعضاء کانون
• ارزیابی عملکرد اعضاء در چارچوب مقررات
• نظارت بر برنامه‌های تبلیغاتی اعضاء کانون به‌ منظور جلوگیری از ارائه اطلاعات ناقص
• وضع و اجرای ضوابط و استانداردهای حرفه‌ای و انضباطی برای اعضاء کانون

5- کانون نهادهای سرمایه‌گذاری ایران

این کانون یک تشکل خود انتظام، غیردولتی، غیر انتفاعی، غیرسیاسی، دارای شخصیت حقوقی و مالی مستقل است. نهادهای مالی تشکیل دهنده این کانون عبارتند از:

• شرکت‌های سرمایه‌گذاری
• انواع صندوق‌های سرمایه‌گذاری ازجمله صندوق‌های بازنشستگی
• شرکتهای هلدینگ
• شرکتهای تأمین سرمایه و سایر نهادهای سرمایه‌گذاری

6- شرکت اطلاع‌ رسانی و خدمات بورس

این شرکت در مرداد ماه سال 1383 وابسته به سازمان بورس و اوراق بهادار ایجاد شد. مهمترین اهداف این شرکت به شرح زیر می‌باشد:

• ایجاد پایگاه اطلاع‌ رسانی بازار سرمایه
• گسترش فرهنگ سرمایه‌گذاری در دارایی‌های مالی
• برگزاری دوره‌های آموزشی عمومی و تخصصی در حوزه بازار سرمايه
• برگزاری آزمون گواهینامه‌های حرفه‌ای سازمان بورس و اوراق بهادار
• برگزاری نمایشگاه‌ها، همایش‌ها و سمینارهای تخصصی

در ساز و کار بازار سرمایه ارکان، نهادها، بنگاه‌های اقتصادی و شرکتهای متعددی فعالیت داشته که هرکدام نقش متفاوتی در این چرخه دارند. همانطور که اشاره شد، شناخت این ارکان برای سرمایه گذاران امری ضروری است. مادامی که ارکان تشکیل‌دهنده‌ی بازار سرمایه‌گذاری منتخب خود را نشناسید، سرمایه‌گذاری شما غیراصولی بوده و عدم موفقیت شما را در پی خواهد داشت.

سوالات خود درباره ارکان بازار سرمایه و کارکردهای آنها را در قسمت «دیدگاه» مطرح کنید. تیم پشتیبانی نظارت به صورت آنلاین پاسخگوی شما همراهان عزیز خواهد بود.