آشنایی با مفهوم اسناد خزانه اسلامی در بورس
در بین عموم مردم، این باور رایج است که تنها سرمایهگذاری بدون ریسک، سپردهگذاری در بانک است. در حالی که سپردهگذاری در بانک نیز با درصدی از ریسک همراه است. در بازار سرمایه، ابزارهای مالی متفاوتی وجود دارند که با استفاده از آنها ریسک سرمایهگذاری کاهش مییابد. یکی از این ابزارها اسناد خزانه اسلامی است.
اسناد خزانه، اوراق بهادار بانام و قابل معامله میباشند. دولت، این اوراق را در قبال بدهی خود به پیمانکارانی که در طرحها و پروژههای دولتی مشارکت داشتهاند، با قیمت اسمی و سررسید معین واگذار میکند. در واقع، دولت به واسطه انتشار این اوراق، برای پرداخت بدهی خود به پیمانکاران، فرصت بیشتری در اختیار دارد. اسناد خزانه اسلامی یا اخزا، نوعی اوراق قرضه (اوراق بدهی) به شمار میروند.
اوراق قرضه چیست؟
همانطور که گفته شد، اسناد خزانه از انواع اوراق قرضه به شمار میروند. برای درک بهتر، پیش از تعریف اسناد خزانه اسلامی به شرح اوراق بدهی میپردازیم:
انتشار اوراق بدهی یا اوراق قرضه یکی از راههای تأمین مالی به شمار میرود. شرکتها و نهادها برای تأمین بودجه مورد نیاز، جهت اجرای طرحهای خود میتوانند از این ابزار استفاده کنند. از سوی دیگر، این اوراق به دلیل داشتن سود ثابت، ریسک سرمایهگذاری را کاهش میدهند. اوراق بدهی، معمولاً توسط دولت منتشر میشوند. از آنجا که دولت، متعهد به پرداخت اصل و فرع این اوراق میشود، مورد اطمینان سرمایهگذاران هستند. به بیان ساده، خرید این اوراق، نوعی سرمایهگذاری با سود از پیش تعیین شده میباشد.
انواع اوراق قرضه
- اوراق قرضه دولتی: دولتها برای تامین بودجه مورد نیاز خود، این اوراق را صادر میکنند. در بیشتر موارد، بهره دریافتی از این اوراق، مشمول مالیات نمیگردد.
- اوراق قرضه شهرداری: شهرداریها معمولاً زمانی که برای اجرای برنامههای خود به پولی بیشتر از مالیات و عوارض جمعآوری شده نیاز دارند، این اوراق را منتشر میکنند. سود این اوراق، معاف از مالیات میباشد.
- اوراق قرضه شرکتی: این اوراق توسط شرکتها برای تامین هزینه آنها صادر میشوند و معاف از مالیات نمیباشند.
اسناد خزانه نیز یکی از انواع اوراق قرضه دولتی محسوب میشوند.
اسناد خزانه
اوراق خزانه (Treasury Bill یا T.B) از اوراق بهادار بانام و قابل معامله هستند. دولتها این اوراق را با سررسید زیر یک سال منتشر میکنند. در دنیا، این اوراق با مبلغی کمتر از مبلغ اسمی فروخته و در سررسید به مبلغ اسمی بازخرید میشوند.
در حقیقت، دولتها اسناد خزانه را با هدف تأمین کسری بودجه مورد نیاز و بدون کوپن سود منتشر میکنند. منظور از بدون کوپن بودن اوراق، این است که هیچ سودی به آنها تعلق نمیگیرد و نرخ سود این اوراق، برابر با صفر است. دولتها با ارائه این اوراق به پیمانکاران طلبکار خود، متعهد به پرداخت بدهی آنها در آینده میشوند؛ به این جهت میتوان گفت این اوراق، مبتنی بر بدهی هستند.
اسناد خزانه اسلامی
اوراق خزانه اسلامی و اوراق خزانه رایج در دنیا از جهت خرید و فروش با یکدیگر تفاوت دارند. خرید و فروش اسناد خزانه در دنیا به این صورت میباشد که به مبلغی کمتر از قیمت اسمی به خریداران فروخته شده و از طریق منابع مالی حاصل از فروش، بدهیهای دولت پرداخت میشود؛ اما به دلیل اشکالات فقهی وارد بر این روش، دولت جمهوری اسلامی ایران، این اوراق را صادر و به شکل مستقیم در اختیار طلبکاران غیردولتی قرار میدهد. دارندگان این اوراق، در صورت نیاز به وجه نقد، این اوراق را در بازار ابزارهای نوین مالی فرابورس ایران به فروش می رسانند.
تفاوت اسناد خزانه با سایر اوراق تامین مالی
در جدول زیر برخی از مهمترین تفاوتهای اسناد خزانه اسلامی با سایر اوراق تامین مالی نمایش داده شده است:
اسناد خزانه اسلامیسایر اوراق تامین منابع مالیسررسید کمتر از یک سال است.سررسید بیشتر از یک سال است.نرخ سود پرداختی ندارد.نرخ سود پرداختی دارد.ریسک نکول ندارد. ریسک نکول دارد.
تفاوت اسناد خزانه با سایر اوراق بهادار
تفاوت عمده این اسناد با سایر اوراق بهادار، در سررسید آن و پرداخت سود است. سررسید این اوراق، معمولاً کمتر از یک سال است. سررسید اوراق خزانه، اغلب به صورت چهار، سیزده، بیست و شش و پنجاه و دو هفتهای میباشد.
تفاوت دیگر در نحوه پرداخت سود اسناد خزانه اسلامی است. این اوراق، هیچگونه پرداخت میان دورهای، تحت عنوان سود نخواهند داشت. سود سرمایهگذاران از اختلاف قیمت خرید اوراق با ارزش اسمی دریافتی آن در سررسید، حاصل میشود. دارندگان اوراق، مبلغ اسمی را در سررسید از دولت دریافت میکنند.
مزایای اسناد خزانه اسلامی
این اوراق برای دولت، پیمانکاران و سرمایهگذاران مزایایی به همراه دارد. در اینجا به برخی از این مزایا اشاره میکنیم:
- کمک به حفظ استقلال کشور: انتشار این اوراق، سبب تامین کسری بودجه و کاهش استقراض بینالمللی دولت میشود.
- معافیت از مالیات: درآمدها و معاملات این اوراق، معاف از مالیات میباشند.
- توسعه ابزارهای مالی: بستری مناسب برای توسعه ابزارهای مالی بازار فراهم میکند.
- کشف نرخ سود بدون ریسک: به سبب بدون ریسک بودن این اوراق، نرخ بازدهی آنها، نرخ بازدهی بدون ریسک در نظر گرفته میشود. بنابراین، با در نظر گرفتن این اوراق، میتوان انتظارات بازار از نرخ سود بدون ریسک با سررسیدهای مختلف را پیشبینی کرد.
- کمک به بانک مرکزی : ابزاری موثر جهت اجرای سیاست پولی و تنظیم حجم نقدینگی برای بانک مرکزی به شمار میرود.
- کمک به سیاستهای دولت: موجب اعمال سیاستهای مالی و پولی بهینه، جهت تنظیم و کنترل انتظارات بازار میشود.
- سازوکار تسویه بدهیهای دولت: به واسطه این اوراق، پیمانکاران طلبکار بدهی خود را از دولت سریعتر دریافت میکنند.
بنابراین، با انتشار اسناد خزانه اسلامی بطور همزمان، دولت به واسطه مدیریت بدهیها، بانک مرکزی از طریق کنترل نقدینگی موجود و مردم با کسب نرخ بازدهی بدون ریسک، همگی در یک بازار رقابتی، نفع میبرند.
بررسی انواع ریسک در اسناد خزانه اسلامی
معاملات اوراق بهادار در بازار سرمایه با ریسکهای متعددی همراه است. در ادامه به بررسی برخی از این ریسکها در معاملات اوراق خزانه اسلامی میپردازیم:
ریسک نقدشوندگی
ریسک نقدشوندگی به این معنا است که دارندگان اوراق نتوانند آن را به فروش برسانند. شرکت فرابورس ایران، اسناد خزانه اسلامی را با هدف کاهش ریسک نقدشوندگی برای سرمایه گذاران، پذیرفته است. معاملات در این بازار از حجم بسیار بالایی برخوردار هستند. در نتیجه، دارندگان این اوراق در هر زمانی میتوانند نسبت به فروش آنها اقدام نمایند. وجود بازارگردانان در بازار نیز به نقدشوندگی این اوراق کمک میکند.
ریسک عدم بازپرداخت
یکی دیگر از انواع ریسک در معاملات اوراق بهادار، ریسک نکول یا ریسک عدم بازپرداخت اصل سرمایه در زمان سررسید میباشد. اسناد خزانه اسلامی ، از این ریسک مبرا میباشند. دولت برای رفع نگرانی در این زمینه، به اين بدهی اولويتی برابر با حقوق و مزاياي كاركنان خود داده است. در واقع، اسناد خزانه به عنوان بدهی ممتاز دولت در نظر گرفته میشوند. خزانه داری كل كشور نيز موظف است در تاریخ سررسید اسناد خزانه، مبلغ اسمی آن را به دارندگان پرداخت نماید. این تعهد نامه بازپرداخت در زمان سررسید اوراق، به امضای وزير امور اقتصاد و دارايی میرسد. بنابراین، وزارت امور اقتصادی و دارایی و خزانه داری کل کشور، ضامن بازپرداخت این اوراق هستند. از این رو، میتوان اطمینان داشت که این اوراق، ریسک نکول (بازپرداخت اصل سرمایه) نخواهند داشت.
نوسانات قیمت
تنها ریسک این اوراق، ریسک نوسانات قیمتی است؛ زیرا قیمت این اوراق براساس فرایند عرضه و تقاضا مشخص میشود. با این حال، اطمینان مییابید که تحت هر شرایطی در زمان سررسید، میتوان اوراق را با مبلغ اسمی واگذار نمود.
نحوه محاسبه بازده اسناد خزانه اسلامی
سود اسناد خزانه برای سرمایه گذاران از تفاوت قیمت خرید و فروش در بازار فرابورس و یا در صورت نگهداری اوراق تا زمان سررسید، از تفاوت قیمت خرید و قیمت اسمی اوراق در زمان سررسید، حاصل میشود. نرخ بازدهی اوراق تا زمان سررسید را اصطلاحا «YTM» میگویند. جهت محاسبه YTM میتوان از معادله زیر استفاده نمود:
- YTM = نرخ بازدهی اوراق تا زمان سررسید
- F = قیمت اسمی اوراق
- P = قیمت خرید اوراق
- T = تعداد روزهای سال (365)
- N = تعداد روزهای باقیمانده تا سررسید
شرکت فرابورس ایران نیز امکان محاسبه بازدهی اسناد خزانه را برای سرمایهگذاران فراهم کرده است. ورود به صفحه محاسبه نرخ بازده اسناد خزانه
نحوه خرید و فروش اخزا در بازار فرابورس
در بازار فرابورس ایران، امکان خرید و فروش این اوراق وجود دارد. پیمانکارانی که به وجه مالی نیاز دارند، میتوانند اوراق خود را از طریق یکی از کارگزاران فرابورس ایران به قیمت روز به فروش برسانند. قیمت این اوراق پس از عرضه به واسطه سازوکار «عرضه و تقاضا» تعیین میگردد. تسویه وجوه ناشی از معاملات این اوراق، توسط شرکت سپردهگذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه انجام میشود. وجوه حاصل از فروش این اوراق، یک روز کاری پس از معامله (T+1) به حساب فروشنده واریز خواهد شد.
با جستجوی نماد این اوراق در سایت TSETMC میتوانید وضعیت معاملات آنها را مشاهده نمایید. اسناد خزانه اسلامی با نماد اخزا در تابلوی معاملاتی درج میشوند. همچنین در کنار نام این اوراق، اعدادی ذکر میشوند که قسمتی از آن مربوط به تاریخ سررسید آنها میباشد.
نمونه اسناد خزانه اسلامی در تابلو معاملاتی
* مقاله پیشنهادی: آشنایی با سایت tsetmc و تابلوخوانی
نگهداری اوراق تا تاریخ سررسید
پیمانکارانی هستند که تا سررسید اوراق خزانه خود قصد فروش آن را ندارند. لازم است این پیمانکاران، اطلاعات خود را نزد فرابورس ایران تکمیل کرده و شماره حسابی به نام خود معرفی نمایند. مبلغ اسمی اوراق در روز سررسید بدون نیاز به مراجعه حضوری به حساب آنان واریز خواهد شد.
پرداخت مبلغ اسمی اوراق خزانه در تاریخ سررسید
خزانه داری کل کشور، وجه مورد نیاز برای بازپرداخت ارزش اسمی اوراق را در اختیار سازمان مدیریت و برنامه ریزی قرار میدهد، این وجه در نهایت به بانک عامل منتقل میشود.
شرکت سپردهگذاری مرکزی از طریق بانک عامل، ارزش اسمی اوراق را به حساب دارندگان واریز میکند.
فرم تعهد عرضه
نامهای است که دارندگان اولیه اسناد خزانه به واسطه آن متعهد میشوند، در زمان عرضه اولیه، حجم مشخصی از اوراق خود را در فرابورس عرضه نمایند. فرم تعهد عرضه به همراه فرم دستور فروش اوراق به یک کارگزار عضو فرابورس ارائه و سپس توسط کارگزاری به فرابورس ارسال میگردد.
توجه: فرم تعهد را میتوان به کارگزار خود یا هر کارگزاری دیگری که عضو فرابورس باشد، تحویل داد.
لیست اوراق خزانه منتشر شده و تاریخ سررسید آنها
با مراجعه به سایت سازمان فرابورس ایران به نشانی www.ifb.ir میتوانید به لیست اوراق خزانهای که تا کنون منتشر شدهاند و نیز تاریخ سررسید آنها دست پیدا کنید.
در سایت فرابورس به قسمت بازارها و محصولات رفته، سپس اسناد خزانه اسلامی را انتخاب کنید.
تعیین قیمت اوراق در بازار
قیمت این اوراق در عرضه اولیه به دو روش تعیین میشود. در ادامه هر دو روش را شرح میدهیم:
1- ثبت سفارش: افراد سفارشات خود را در سامانه معاملاتی ثبت مینمایند. قیمت سفارشات خریداران، مخفی خواهد بود. تعداد سفارشات ثبت شده باید به میزان حداقل 80% حجم کل اوراق عرضه شده باشد. قیمتی که توسط ناظر کشف میشود، باید به گونهای باشد که حداقل 80% اوراق عرضه شده در آن قیمت به فروش برسد.
برای درک بهتر به یک مثال توجه کنید: فرض کنید اوراق عرضه شده برای فروش = 1000 سهم باشد.
حجم سفارش خریدقیمت سفارش خرید (ریال)300930,000150922,000100920,000200914,00050910,000100905,000
حجم سفارشات: 950 سهم (80% از 1000 سهم)
در مثال میبینید که 80% اوراق در قیمت 914,000 ریال به فروش میرسند. متقاضیانی که قیمتی بالاتر از 914,000 ریال پیشنهاد دادهاند، اوراق را با همین قیمت خریداری میکنند و متقاضیانی که پایینتر از این قیمت را پیشنهاد دادهاند، موفق به خرید نمیشوند.
2- روش حراج: در این روش، قیمت طی یک جلسه معاملاتی پس از رقابت خریداران با یکدیگر تعیین میشود. به این صورت که فروشندگان و خریداران سفارشات خود را ثبت میکنند. بهترین قیمت فروش (پایین ترین) با بهترین قیمت خرید (بالاترین) با یکدیگر منطبق میشوند و معامله صورت میگیرد.
خلاصه ای از اسناد خزانه اسلامی ( اخزا )
اوراق قرضه از جمله ابزارهای کاربردی در بازار سرمایه میباشند. دولتها و سایر کسب و کارهای بزرگ میتوانند به واسطه این اوراق، بدهیهای خود را به زمان مشخصی در آینده موکول نمایند. اسناد خزانه اسلامی نیز یکی از انواع اوراق قرضه است. این اوراق، مطابق با موازین اسلامی میباشند. اسناد خزانه اسلامی را دولت منتشر کرده و در ازای بدهی خود به پیمانکاران ارائه میدهد. به این وسیله، دولت متعهد میگردد بدهی خود به پیمانکاران طلبکار را در سررسید معین، پرداخت نماید. اسناد خزانه در بازار فرابورس ایران عرضه میشود. سرمایهگذاران بازار سرمایه نیز میتوانند با خرید و نگهداری این اوراق، سرمایهگذاری مطلوب و بدون ریسک داشته باشند.