بورس کالا چیست | چگونه وارد بورس کالا شویم؟
بورس کالا چیست؟
بازار بورس ایران به چهار دسته تقسیم می شود. بورس کالا یکی از انواع بازارهای موجود در بازار بورس ایران به شمار می رود. دسته بندی بازار بورس شامل موارد زیر است :
- بازار بورس اوراق بهادار
- بازار فرابورس
- بازار بورس کالا
- بازار بورس انرژی
در جهان، بازار بورس ارز هم وجود دارد که در آن ارز کشورهای خارجی معامله می شود. این در حالی است که در ایران معاملات ارز، خارج از بورس و در صرافی ها انجام می شود.
در این مقاله شما را با بورس کالا و سازوکارهای آن آشنا می سازیم.
تاریخچه بازار بورس کالا در ایران
دولت و مجلس شورای اسلامی با هدف ایجاد بازاری شفاف برای کالاهای اساسی و مواد اولیه واسطه ای بازار بورس کالا را ایجاد کردند. در این بازار علاوه بر سهولت در معاملات، قیمت کالاهای نام برده نیز مشخص می گردد.
در واقع بازار بورس کالا برای رفع برخی ناکارآمدی های بازار سنتی و همچنین غلبه بر نوسانات کاذب، عدم شفافیت لازم در کشف ارزش ذاتی یک سهم و نبود تضمین های کافی به معامله گران بوجود آمد.
سازمان کارگزاران بورس فلزات تهران به عنوان اولین بازار بورس کالا در ایران در سال 1382 فعالیت خود را آغاز نمود. پس از آن سازمان کارگزاران بورس کالای کشاورزی در سال 1383 شروع به کار کرد. با تصمیم شورای عالی بورس در سال 1384، بازار بورس فلزات و کشاورزی با یکدیگر ادغام شده و تحت عنوان بورس کالا به فعالیت خود ادامه دادند. دکتر سید ابراهیم عنایت یکی از بنیانگذاران بازار بورس کالا و همچنین از پیشکسوتان بازار سرمایه در ایران می باشند.
اغلب کالاهای مورد معامله در بازار بورس کالا ، کالاهای خام و فرآوری نشده هستند. از جمله این کالاها می توان به: زعفران، گندم، برنج، فلزات، پنبه، ذرت، پسته، محصولات شیمیایی، محصولات حوزه پتروشیمی و نفتی، کانی های فلزی و … اشاره نمود. در واقع بازار بورس کالا پل ارتباطی میان خریداران و فروشندگان این محصولات به شمار می رود.
بورس کالا ( Mercantile Exchange )
به بیان ساده بورس کالا ، بازاری منسجم است که فروشندگان کالاهای خود را در آن عرضه می نمایند. کالاهای عرضه شده توسط کارشناسان مربوطه قیمت گذاری می شوند. هدف از تشکیل این بازار، ایجاد سازوکاری مناسب برای انجام معاملات و همچنین حذف نقص ها و کاستی های بازار سنتی می باشد. فعالان این بازار به دو گروه تقسیم می شوند:
1- تولیدکنندگان و عرضه کنندگانی که تمایل دارند از نوسانات قیمت موجود در بازار در امان باشند.
2- افرادی که برعکس گروه اول، از نوسانات موجود در قیمت بازار استقبال نموده و از این طریق سود کسب می نمایند.
مزایای تشکیل بازار بورس کالا
- کنترل و انتقال ریسک موجود در بازار
- فراهم سازی بستری مناسب جهت انجام معاملات به صورت خودکار و نظام مند
- مشخص بودن مبدأ و خصوصیات کامل کالاهای مورد معامله
- کشف قیمت به صورت شفاف از طریق حراج حضوری، حذف رانت و مقابله با فساد موجود در بازار معاملات
- ضمانت کیفیت کالاها از طریق پذیرش کالا منوط به دارا بودن استانداردهای تعیین شده
- حذف بخش بزرگی از هزینه های مربوط به انجام معاملات از طریق تشکیل بازاری مستقل و بدون واسطه
- فراهم سازی ابزارهای مالی مناسب جهت انجام معاملات نقدی و آتی کالا
انواع بازارها در بورس کالا
بازار بورس کالا بر اساس انواع کالاهایی که در آن عرضه می شوند، تقسیم بندی می شود. در ادامه هر کدام را به صورت مفصل شرح خواهیم داد.
1. بازار فیزیکی
در بازار فیزیکی، کالاهای فیزیکی و مشهود مورد معامله قرار می گیرد. در واقع عملکرد این بازار تا حدودی شبیه به بازارهای سنتی است، با این تفاوت که بازار فیزیکی سازوکارهای اختصاصی و پیشرفته تری دارد. از جمله تفاوت های بازار فیزیکی و بازار های سنتی می توان به شفافیت بالای سطوح قیمتی و حجم معاملات بسیار زیاد در بازار فیزیکی اشاره نمود.
چهار گروه اصلی کالایی در بازار فیزیکی مبادله می شوند که عبارتند از:
- محصولات کشاورزی: این محصولات شامل: گندم، ذرت، جو، پسته، برنج، جوجه، تخم مرغ، شکر، عدس، روغن خام، مرغ منجمد، زعفران و ... می باشد.
- محصولات شیمیایی و پتروشیمی: این محصولات شامل: محصولات شیمیایی (اوره، بنزین، اسید استیک و ...) و محصولات پلیمری (پلی پروپن، پلی اتیلن، پلی استراین و ...) می باشد.
- محصولات صنعتی و معدنی (کانی های فلزی): این محصولات شامل : آلومینیوم، مس، سرب، فولاد، روی و ... می باشد.
- فرآورده های نفتی: این محصولات شامل : روغن، گوگرد، قیر، عایق رطوبتی و ... می باشد.
بازار فیزیکی و قراردادهای مرتبط با آن
قراردادهای مورد استفاده در بازار فیزیکی شامل موارد زیر است:
قرارداد نقدی (تحویل فوری)
در این قرارداد، طرفین ملزم هستند به مدت 72 ساعت وجه و کالا را مبادله نمایند. به این صورت که خریدار کل مبلغ قرارداد و کارمزد آن را به صورت نقد پرداخت نموده و در مقابل کالای خریداری شده را از فروشنده دریافت می نماید.
قرارداد نسیه
در این قرارداد، خریدار، کالا را حداکثر تا 72 ساعت دریافت و بهای آن را در آینده پرداخت می نماید.
قرارداد معاوضه
در این قرارداد، دارایی در مقابل دارایی دیگر مورد معامله قرار می گیرد. به عنوان مثال طرفین معامله توافق می نمایند تا بهای برنج خریداری شده را با ذرت پرداخت نمایند.
قراداد سلف
در این قرارداد، خریدار ملزم به پرداخت کامل بهای کالای خریداری شده می باشد و در آینده آن را تحویل می گیرد. در واقع فروشنده کالا به منظور تأمین منابع مالی مورد نیاز خود، کالا را پیش فروش نموده است. این قرارداد درست برعکس قرارداد نسیه می باشد.
2. بازار فرعی
معاملات بازار بورس کالا به طور کلی در سه تابلوی اول، دوم و فرعی طبقه بندی می شوند. این دسته بندی بر اساس درجه نقدشوندگی سهام شرکت های حاضر در این بازار صورت می گیرد. تابلوهای اول و دوم در دسته تالار اصلی و تابلوی فرعی در دسته تالار فرعی قرار می گیرد.
بازار فرعی به لحاظ سازوکارهای عملیاتی مانند بازار فیزیکی است و ماهیت اصلی آن ها تفاوت چندانی با یکدیگر ندارد. تنها وجه تمایز این دو بازار گسترده تر بودن اقلام کالایی موجود در بازار فرعی نسبت به بازار فیزیکی می باشد.
به عبارت دیگر، علاوه بر اموال غیر منقول، کالاهایی که شرایط پذیرش در بازار فیزیکی را ندارند، در بازار فرعی مورد معامله قرار می گیرند. برای پذیرش کالا در این بازار کافی است شرایط زیر احراز گردد:
- عدم وجود ممنوعیت و محدودیت به لحاظ قانونی در معامله کالا
- بررسی و احراز مشخصات و شرایط کالا و همچنین انطباق کالا با شرایط اعلام شده در اطلاعیه های مربوط به عرضه در بورس
- تأمین وثیقه های لازم از سوی عرضه کننده کالا نزد اتاق پایاپای به منظور تضمین تحویل کالا
3. بازار مشتقه
بازار مشتقه، بازاری است که در آن بر حسب نیاز سرمایه گذاران روش جدیدی برای انجام معاملات بوجود آمده است. در این بازار، اوراق مشتقه مورد معامله قرار می گیرند. اوراق مشتقه، اوراقی هستند که براساس دارایی پایه مانند: محصولات کشاورزی، شیمیایی، طلا و ... ارزش گذاری می شوند.
فرایند انجام معاملات در بازار مشتقه به این صورت است که ابتدا یک دارایی مشخص به عنوان دارایی پایه در نظر گرفته می شود و سپس قیمت معاملات از قیمت دارایی مشتق می گردد. به عبارت دیگر در این بازار، قراردادها براساس کالای پایه در نظر گرفته شده برای انجام معامله تنظیم می گردند. دارایی پایه می تواند سکه، زعفران، پسته، زیره، فرآورده های نفتی و انواع محصولات ارزشمند دیگر باشد.
بازار مشتقه و قراردادهای مرتبط با آن
در بازار مشتقه، از دو نوع قراردادهای آتی و اختیار معامله استفاده می شود.
قرارداد آتی
این قرارداد، بر پایه توافق طرفین بر خرید و فروش دارایی ها در سررسید مشخص و با قیمت معین صورت می گیرد. به عبارت دیگر در قرارداد آتی، فروشنده ملزم است تا در سررسید تعیین شده، مقدار مشخصی از کالا را به قیمت معلوم بفروشد، در مقابل خریدار نیز مکلف به خرید با توجه به شرایط تعیین شده از قبل می باشد.
طرفین معامله جهت خودداری از فسخ قرارداد، وجهی را به صورت شرط ضمن عقد به عنوان ضمانت نزد اتاق پایاپای به تعهد می گذارند. طرفین متعهد می شوند تا متناسب با نوسانات قیمت، وجه تضمین شده را تعدیل نمایند. اتاق پایاپای به عنوان نماینده می تواند بخشی از آن را تحت عنوان اباحه (اجازه تملک) تصرف در اختیار فرد ذینفع قرار دهد.
طرفین قرارداد می توانند با منعقد نمودن قرارداد صلح در میان خود قبل از سررسید تعیین شده، قرارداد را لغو نمایند. لازمه این امر جایگزین نمودن فردی دیگر به جای هر یک از طرفین می باشد. همه قراردادها در سررسید معین شده تسویه می گردند.
قرارداد اختیار معامله
در این قرارداد، هر یک از طرفین می توانند اختیار خرید یا فروش را از طرف دیگر خریداری نمایند.
این قرارداد به دو دسته قرارداد اختیار خرید و اختیار فروش تقسیم می شود.
- قرارداد اختیار خرید: در این قرارداد، اختیار یا حق خرید میزان مشخصی از کالا با قیمت معین و منطبق با استانداردهای بازار بورس توسط عرضه کننده کالا و در زمان مشخص شده به طرف دیگر قرارداد واگذار می گردد. این امر بدون الزام طرف مقابل به خرید صورت می گیرد.
- قرارداد اختیار فروش: در این قرارداد برعکس قرارداد خرید، اختیار فروش میزان مشخصی کالا به طرف دیگر واگذار می گردد. این امر بدون الزام طرف مقابل به فروش صورت می گیرد.
4. بازار مالی
بازار مالی با هدف جذب و سازماندهی هر چه بهتر سرمایه های سرگردان موجود در دست سرمایه گذاران ایجاد شده است. این بازار با گردآوری و جهت دهی مناسب این سرمایه ها قسمتی از نیاز مالی بازار بورس کالای کشور را تامین می نماید. ابزارهای مختلفی در بازار مالی وجود دارد که با توجه به نوع کالاهای مورد معامله و شرایط بازار با یکدیگر تفاوت دارند.
بازار مالی و قراردادهای مرتبط با آن
قرارداد سلف موازی
این قرارداد همانند قرارداد سلف می باشد، با این تفاوت که در این قرارداد خریدار می تواند پیش از سررسید، قرارداد را به شخص دیگری واگذار نماید. در قرارداد سلف موازی استاندارد، ابتدا در بازار اولیه، دارایی های پایه مطابق با استانداردهای تعیین شده عرضه می شود و سپس توسط خریداران مورد معامله قرار می گیرد.
خریداران با تسویه قرارداد با فرد فروشنده، معادل دارایی خریداری شده را در بازار ثانویه به شکل سلف موازی استاندارد عرضه می نمایند. در معاملات این قرارداد برخلاف معاملات آتی، اهرم و فروش استقراضی وجود ندارد.
گواهی سپرده کالایی
گواهی سپرده کالایی، اوراق بهاداری است که نشان دهنده مالکیت دارنده آن بر مقدار مشخصی از کالا می باشد. پشتوانه این اوراق، قبض یک انبار استاندارد است که توسط انبارهای مورد تایید بازار بورس صادر می‌گردد. از جمله کاربردهای این اوراق بهادار، ایجاد پشتوانه ای محکم و ضمانت به منظور دریافت تسهیلات از نظام بانکی و انجام معامله در بازار بورس کالا می باشد.
صندوق های کالایی
صندوق کالایی قابل معامله (ETC) در نتیجه تلاش بورس کالا در زمینه طراحی ابزاری نوین برای انجام معاملات ایجاد شده است. سرمایه گذاران با خرید اوراق مربوط به این صندوق ها و بدون نیاز به خرید و نگهداری مستقیم کالای مورد نظر خود، از مزایای معاملات آنها بهره مند می گردند. از جمله مزایای این صندوق ها می توان به تنوع سبد کالا و همچنین حفظ دارایی در مقابل تورم اشاره نمود.
نحوه دریافت کد بورسی کالا
کدهای معاملاتی موجود بازار مالی به سه دسته تقسیم می شوند:
- کد معاملاتی عام: این کد برای معامله گروه یا کالایی خاصی نمی باشد. دارندگان آن می توانند تمامی کالاهای موجود در بازار را خرید و فروش نمایند.
- کد معاملاتی خاص: این کد برای معامله یک یا چند کالای مشخص ایجاد شده است. دارندگان آن می توانند تنها چند نوع کالای خاص را خرید و فروش نمایند.
- کد معاملاتی خاص گروه: این کد برای معامله گروه خاصی از کالاها ایجاد شده است. دارندگان آن می توانند تنها آن گروه خاص از کالاها را خرید و فروش نمایند.
متقاضیان دریافت کد معاملاتی بر حسب هویت حقیقی یا حقوقی خود، لازم است مدارک مورد نیاز زیر را برای دریافت کد تهیه و به نهاد مربوطه تحویل دهند.
مدارک مورد نیاز جهت صدور کد مشتریان حقیقی ایرانی
- اصل فرم درخواست کد حقیقی ایرانی
- کپی برابر اصل شده کارت ملی و شناسنامه (صفحه توضیحات در صورت لزوم)
- ثبت نام در سامانه امور مالیاتی به عنوان مودی (پرداخت شده) مالیاتی
- سایر موارد در صورت نیاز به تشخیص کمیته
مدارک مورد نیاز جهت صدور کد مشتریان حقوقی ایرانی
- اصل فرم درخواست کد حقوقی ایرانی
- کپی برابر اصل شده کارت ملی و شناسنامه مدیر عامل و تمام اعضاء هیأت مدیره (صفحه توضیحات در صورت لزوم)
- اساسنامه
- روزنامه رسمی تاسیس شرکت، آخرین تغییرات اعضای هیات مدیره و سایر روزنامه های رسمی مهم (تغییر نام و ...)
- صورت های مالی حسابرسی شده آخرین دوره (در صورت عدم شمول برای حسابرسی، اظهارنامه مالیاتی)
- پروانه بهره برداری و سایر مجوزهای فعالیت معتبر
- سایر موارد در صورت نیاز به تشخیص کمیته
مراحل و نحوه داد و ستد در بازار بورس کالا
پس از دریافت کد معاملاتی بورس کالا ، فرآیند داد و ستد کالا در این بازار طی مراحل زیر قابل انجام است:
- انتخاب کارگزار مناسب
- برای آشنایی با تمامی کارگزاری‌های فعال در بورس ایران به سایت کارگزاران بورس مراجعه نمایید.
- تکمیل فرم ثبت سفارش نزد کارگزار منتخب توسط مشتری و ثبت قیمت پیشنهادی مورد نظر
- انتقال و انتشار سفارش مشتری توسط کارگزار به تالار معاملات
- شرکت در حراج توسط کارگزاری و انجام معامله در تالار
- کسر سپرده اولیه و واریز نمودن مابقی وجه به حساب کارگزار نزد اتاق پایاپای
- تسویه نمودن اسناد معاملات نزد اتاق پایاپای و صادر نمودن اسناد معاملاتی
- تسویه مالی معاملات نزد اتاق پایاپای
- انجام نقل و انتقالات وجوه پس از کسر هزینه ها از طریق حساب بانکی به حساب معامله گران
نتیجه گیری
بورس کالا ، بازاری است که در آن کالا و اوراق بهادار مبتنی بر آنها مورد معامله قرار می گیرد. در ایران، بازار بورس کالا با هدف ایجاد تحول در بازار سنتی، شفاف سازی قیمت ها و رفع نقص های بازار سنتی ایجاد شد.