فرق بورس و فرابورس به زبان ساده

بورس و فرابورس دو بازار شناخته شده در زمینه معاملات سهام شرکت ها می باشند. برای تمامی سرمایه گذاران در بازار های مالی، شناخت کامل این دو بازار و وجه تمایز آن ها حائز اهمیت می باشد. در این مقاله به طور کامل به این موضوع پرداخته شده است.

تعریف بازار

در تعریف جامع از دومینیک سالواتوره (اقتصاددان آمریکایی) بازار، مکان یا موقعیتی است که در آن خریداران و فروشندگان، کالا، خدمات و منابع را خرید و فروش می کنند. به عبارت دیگر بازار، نظامی است که امکان مبادله دارایی ها را برای افراد فراهم می نماید.

در یک دسته بندی کلی، بازار به دو دسته بازار فیزیکی و بازار مالی تقسیم می شود. بازار فیزیکی، بازاری است که افراد دارایی های فیزیکی و مشهود خود را مورد معامله قرار می دهند. از جمله این دارایی ها می توان به اجناس حقیقی همچون اتومبیل، خانه، طلا و ... اشاره نمود. بازار مالی، بازاری است که در آن اوراق ضمانت مالی و کالا های اقتصادی معامله می شود. این بازار به لحاظ سررسید تعهدات به دو دسته اصلی بازار پول و بازار سرمایه تقسیم می شود.

بازار پول به بازاری اطلاق می گردد که داد و ستد وجوه نقد و سایر دارایی های با سررسید یک ساله و یا کمتر، در آن انجام می گیرد. بانک مرکزی از جمله نهادهای موثر در بازار پول به شمار می رود. بازار سرمایه، بازاری جهت مبادله ابزارهای مالی بدون سررسید یا با سررسید بالاتر از یک سال می باشد. بازار بورس و فرابورس از جمله بازارهای مالی وابسته به بازار سرمایه می باشد. در این مقاله شما را با مفاهیم بازار بورس و فرابورس آشنا می سازیم.

بازار بورس

بازار بورس ، به بازاری اطلاق می گردد که در آن کالا و اوراق بهادار در حوزه های مختلف تولیدی، خدماتی و سرمایه گذاری مورد مبادله قرار می گیرد. این بازار تحت عنوان بازار سهام نیز شناخته می شود. بازار بورس با هدف کنترل و نظارت بر سرمایه های خرد و جلوگیری از تاثیر تورم بر آن ها، گزینه مناسب برای سرمایه گذاری می باشد.

انواع بازار بورس

بازار بورس در ایران به سه قسمت کلی تقسیم می شود که هر کدام در برگیرنده تعدادی شرکت فعال می باشد. این سه قسمت عبارتند از:

1. بازار بورس اوراق بهادار
2. بازار بورس کالا
3. بازار بورس انرژی

شرکت های بورسی تحت نظارت و کنترل سازمان بورس اوراق بهادار تهران، نقش مؤثری در بهبود فضای اقتصادی کشور ایفا می نمایند. در بازارهای بورس جهانی، علاوه بر این سه بازار، بورس ارز را نیز می توان نام برد. این بازار در ایران به دلیل تورم بالا و همچنین وضعیت بحرانی روابط بین المللی تا کنون تشکیل نشده است. در این مقاله شما را با مفاهیم بازار بورس و فرابورس و انواع آنها آشنا می سازیم.

بازار بورس اوراق بهادار

بازار بورس اوراق بهادار در یک تعریف کلی، بازار خودانتظام و رسمی سرمایه است که سهام شرکت ها و اوراق مشارکت در آن مورد مبادله قرار می گیرد. این مبادلات با نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار و تحت ضوابط و قواعد مخصوصی انجام می پذیرد.

این بازار در قالب یک شرکت سهامی خاص و یا شرکت سهامی عام با مسئولیت محدود تاسیس می شود. هدف اصلی آن ایجاد بستری کارآمد جهت ساماندهی سرمایه های راکد و همچنین نظارت بر روند انجام معاملات می باشد. این بازار از جمله نهادهای بانکی و به عنوان یکی از تامین کنندگان اصلی منابع مالی مورد نیاز بنگاه های دولتی و خصوصی شناخته می شود.

بازار بورس کالا

بازار بورس کالا همانطور که از نام آن مشخص است به جهت انجام مبادلات کالا تاسیس شده است. این کالاها شامل کالا های خام و فرآوری نشده همچون گندم، برنج، قهوه، فلزات و ... می باشد. بورس کالا در ایران در دو حوزه فلزات (از سال 1382) و حوزه کشاورزی (از سال 1383) آغاز به فعالیت نمود. از تجمیع و ترکیب این دو بازار در سال 1385، شرکت بورس کالای ایران تشکیل شد. شرکت بورس کالای ایران پس از برگزاری مجمع و پذیره نویسی، تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار از سال 1386 فعالیت خود را آغاز نمود.

این بازار در مقایسه با بازار سنتی، بسیار شفاف تر و قانونمند تر عمل می کند. هزینه های بازاریابی و فروش در این بازار به صرفه تر می باشد. معاملات در بازار بورس کالا و فرایند بررسی قیمت آنها تحت کنترل قواعد خاصی صورت می گیرد.

بازار بورس انرژی

بازار بورس انرژی امکان انجام معامله اوراق بهادار حامل های انرژی را برای سرمایه گذاران علاقه‌مند در این حوزه فراهم می نماید. از جمله این حامل ها می توان به نفت، گاز، برق و ... اشاره نمود. این بازار پس از تصویب مجلس شورای اسلامی در سال 1384 در قالب یک شرکت سهامی عام تشکیل شد. بازار بورس انرژی پس از ثبت در اداره کل ثبت شرکت ها از اسفند ماه سال 1391 فعالیت خود را آغاز نمود.

هدف اصلی این بازار، انجام معاملات حامل های انرژی با دسترسی کامل سهامداران به اطلاعات، مطابق با استانداردهای مشخصی می باشد.

تابلوهای بورس

سازمان بورس و اوراق بهادار از شهریور ماه سال 1381 به منظور ایجاد شفاف سازی بیشتر، اقدام به طبقه بندی شرکت های پذیرفته شده در بازار بورس نمود. سازمان بورس و اوراق بهادار شرکت ها را به دو دسته بازار اول و بازار دوم طبقه بندی نمود. بازار اول به دو بخش، تحت عنوان تابلوی اصلی و تابلوی فرعی تقسیم می شود. این طبقه بندی ها بر اساس میزان شناور بودن سهام، میزان شفافیت و میزان سرمایه شرکت های مختلف انجام می گیرد.

بازار اول در برگیرنده شرکت های بزرگ با سهام شناور بالا (سهام در دست عموم مردم) می باشد. بازار دوم شامل شرکت های کوچکتر با سرمایه ثبت شده کمتر از 500 میلیارد ریال می باشد. میزان سرمایه شرکت از جمله مهمترین معیارهای اختصاصی مورد نظر در این طبقه بندی می باشد. در ادامه شرایط عمومی و اختصاصی مربوط به پذیرش هر یک از این شرکت ها را به طور جداگانه بررسی می نماییم.

شرایط عمومی پذیرش در بازار بورس

• ثبت در سازمان بورس و اوراق بهادار
• تأیید صورت های مالی توسط حسابرس مطمئن و فقدان مردودی و یا عدم اظهار نظر در زمینه گزارش ها
• وجود سیستم اطلاعات حسابداري مطلوب و مناسب با فعالیت های شرکت
• عدم محدودیت قانوني در نقل و انتقال سهام شرکت
• وجود صورت های مالی منطبق با استانداردهای حسابداری
• عدم وجود محکومیت قطعی کیفری برای اعضای هیأت مدیره و مدیر عامل شرکت
• وجود سهام بانام و عادی که بهای اسمی آن به طور کامل پرداخت شده

شرایط اختصاصی پذیرش شرکت ها در بازار اول بورس (تابلوی اصلی)

• داشتن حداقل 20% سهام شناور آزاد
• اختصاص حداقل 1000 میلیارد ریال سرمایه به شرکت
• داشتن حداقل سه سال سابقه فعالیت پیش از پذیرش
• دارا بودن حداقل تعداد 1000 سهامدار
• اختصاص حداقل 30% حقوق صاحبان سهام به کل دارایی ها
• اختصاص حداقل 35% روزهای معاملاتی به شرکت مربوطه
• اختصاص حداقل 4.5% معاملات سهام ثبت شده به شرکت بدون احتساب معاملات عمده
• فقدان وجود زیان انباشته
• داشتن حداقل 3 دوره مالی منتهی به پذیرش سودآور
• دارا بودن حداقل یک بازارگردان

شرایط اختصاصی پذیرش شرکت ها در بازار اول بورس (تابلوی فرعی)

• داشتن حداقل 15% سهام شناور آزاد
• داشتن حداقل 500 میلیارد ریال سرمایه ثبت شده در شرکت
• داشتن حداقل سه سال سابقه فعالیت پیش از پذیرش
• دارا بودن حداقل تعداد 750 سهامدار
• اختصاص حداقل 20% حقوق صاحبان سهام به کل دارایی ها
• اختصاص حداقل 35% روزهای معاملاتی به شرکت
• اختصاص حداقل 3% معاملات سهام ثبت شده به شرکت بدون احتساب معاملات عمده
• فقدان وجود زیان انباشته
• داشتن حداقل 2 دوره مالی منتهی به پذیرش سودآور
• دارا بودن حداقل یک بازارگردان

شرایط اختصاصی پذیرش شرکت ها در بازار دوم بورس

• داشتن حداقل 10% سهام شناور آزاد
• داشتنن حداقل 200 میلیارد ریال سرمایه به شرکت ثبت شده
• داشتن حداقل تعداد 250 سهامدار
• اختصاص حداقل 15% حقوق صاحبان سهام به کل دارایی ها
• فقدان وجود زیان انباشته
• داشتن حداقل 1 دوره مالی منتهی به پذیرش سود آور
• دارابون حداقل یک بازارگردان

بازار فرابورس (Over the Counter)

بازار فرابورس ، همچون بورس ، بازاری است که در آن معاملات خرید و فروش سهام شرکت ها مطابق با ضوابط و قواعد خاصی انجام می گیرد. اصطلاح فرابورس Over the Counter مخفف عبارت OTC به معنای خارج از بورس می باشد. این بازار نقطه مقابل معاملات بورسی در بازارهای سازمان یافته و منسجم به شمار می رود.

بازار فرابورس در آبان ماه سال 1387 پس از دریافت مجوز شورای عالی بورس ایران تحت عنوان شرکت بورس ایران تاسیس شد. فرابورس در واقع بازاری است که شرکت های کوچک (که فاقد شرایط لازم برای ورود به بورس هستند) در آن پذیرش می شوند. روند انجام معاملات در این بازار بر اساس عرضه و تقاضا می باشد. در این بازار قیمت معاملات لزوماً در اختیار عموم قرار نمی گیرد.

شرکت هایی که فاقد شرایط لازم برای پذیرش در بورس هستند، لازم است از این بازار صرف نظر نموده و به بازار فرابورس بپیوندند. ریسک سرمایه گذاری در این بازار در مقایسه با بازار بورس بسیار بیشتر است. یکی از عوامل تأثیر گذار در این زمینه، شفافیت بیشتر شرکت های بورسی و در نتیجه الزام آن ها به ارائه گزارش بصورت سالیانه می باشد.

تابلوهای فرابورس

بازار فرابورس ، شامل پنج بازار متفاوت است. بازار اول، بازار دوم، بازار سوم، بازار پایه و بازار ابزارهای نوین مالی در این دسته بندی قرار می گیرند. رایج ترین بازارهای فرابورس در ایران شامل: بازار اول، بازار دوم و بازار پایه می باشد. سهام شرکت هایی که دارای معیار لازم برای پذیرش می باشند، در بازار اول و دوم مورد معامله قرار می گیرد. شرکت های فاقد این شرایط، در بازار پایه معامله می شوند. در این مقاله شما را با این بازارها آشنا می سازیم.

بازار اول و دوم فرابورس

در بازار اول فرابورس ، معاملات مربوط به سهام شرکت های سهامی عام (شرکت هایی که واجد شرایط لازم برای پذیرش هستند) انجام می گیرد. علاوه بر آن، واحدهای صندوق های سرمایه گذاری با نام نیز در این بازار قابل پذیرش و معامله می باشند. حداقل سرمایه لازم برای پذیرش صندوق های سرمایه گذاری 500 میلیارد ریال و برای صندوق های زمین و مسکن 200 میلیارد ریال می باشد. دامنه نوسان قیمت در این بازار 5%+ و 5%- و بدون احتساب حجم مبنا می باشد.

در بازار دوم فرابورس ، معاملات سهام شرکت های سهامی عام انجام می گیرد. شرایط پذیرش این شرکت ها در این بازار منعطف تر از بازار اول می باشد. این بازار به منظور انجام معاملات شرکت های سهامی عام نوپا و همچنین شرکت های سهامی خاص (شرکت هایی که قصد تبدیل به شرکت سهامی عام از طریق افزایش سرمایه دارند) ایجاد شده است.

بازار پایه فرابورس

شرکت هایی که شرایط پذیرش در بازار بورس و فرابورس را ندارند، در بازار پایه قابل معامله می باشند. ساده تر بودن سطح مقررات مربوط به نحوه ارائه اطلاعات در بازار پایه، ریسک این بازار را نسبت به بازار اول و دوم افزایش می دهد. شرکت های موجود در بازار پایه به سه دسته تقسیم می شوند که عبارتند از:

1. شرکت هایی که درخواست پذیرش خود را ثبت نکرده اند و مطابق قانون لازم است در بازار پایه قرار گیرند.
2. شرکت هایی که شرایط پذیرش را ندارند، اما در بازار بورس به ثبت رسیده اند.
3. شرکت هایی که به علت از دست دادن شرایط بازارهای بورس و فرابورس ، پذیرش آنها لغو شده است.

بر اساس مقررات جدید، سه رنگ برای تابلوهای این بازار در نظر گرفته شده است. هر نماد در آن با توجه به شرایط خود در یکی از این تابلوها قرار می گیرد. در ادامه هر یک از این تابلوها را به صورت جداگانه بررسی می نماییم.

تابلوی پایه زرد در بازار فرابورس

این تابلو در برگیرنده 125 شرکت با دامنه نوسان 3%+ و 3%- در روز می باشد. چنانچه سهام این تابلو به مدت 72 ساعت در وضعیت صف خرید یا فروش باشد، دامنه نوسان آن در روز بعدی معاملات 5% خواهد بود و پس از آن مجدد به همان دامنه نوسان سابق باز می گردد.

شرایط ناشران برای قرارگیری در این تابلو به شرح زیر است:

• ارائه اطلاعات حداکثر تا 100 روز، مطابق با دستورالعمل اجرائی افشای اطلاعات شرکت های ثبت شده نزد سازمان
• ارائه دقیق صورت‌های مالی (تعداد دفعات عدم ارائه صورت های مالی بیش از 2 مرتبه نباشد) مطابق با دستورالعمل اجرائی افشای اطلاعات شرکت های ثبت شده نزد سازمان
• ارائه حداقل یک صورت مالی حسابرسی شده

تابلوی پایه نارنجی در بازار فرابورس

این تابلو در حال حاضر شامل 42 شرکت با دامنه نوسان معاملات روزانه 2% می باشد. در صورتی که وضعیت سهام به مدت 72 ساعت در حالت صف خرید و یا فروش باشد، دامنه نوسانی روز بعد به 4% تغییر خواهد کرد. لازم به ذکر است که حداقل 0.0002 سهام شرکت در هر جلسه معاملاتی، مورد معامله قرار می گیرد.

شرایط ناشران برای قرارگیری در این تابلو به شرح زیر است:

• نداشتن شرایط لازم برای قرارگیری در تابلوی پایه زرد یا تابلوی پایه نارنجی
• اظهارنظر مردود یا عدم اظهارنظر حسابرس مستقل و بازرس قانونی نسبت به هر یک از صورت های مالی شرکت اصلی یا تلفیقی

تابلوی پایه قرمز در بازار فرابورس

تابلوی پایه قرمز شامل 14 شرکت است که دامنه نوسان سهام آن ها حداکثر 1% در روز می باشد. این تابلو نیز چنانچه به مدت 72 ساعت در وضعیت صف خرید یا فروش باشد، دچار تغییر دامنه نوسان به میزان 2% خواهد شد. لازم به ذکر است که در هر جلسه معاملاتی حداقل 0.0002 سهام شرکت معامله می شود، پس از آن دوباره دامنه نوسان به محدوده قبلی خود باز می گردد.

شرایط ناشران برای قرارگیری در این تابلو به شرح زیر است:

• صدور رای قطعی مراجع قضایی مبنی بر ورشکستگی ناشر
• صدور رأی انحلال ناشر توسط مجمع عمومی فوق العاده یا مراجع قضائی
• عدم ارائه صورت های مالی حسابرسی شده توسط ناشر در سررسید دوره های رسیدگی به مدت حداقل سه سال متوالی

با مراجعه به سایت TSETMC می توانید اطلاعات مربوط به نمادهای هر یک از این بازارها را به طور کامل مشاهده و بررسی نمایید.

شرایط اختصاصی پذیرش شرکت ها در فرابورس - بازار اول

• داشتن حداقل 10% سهام شناور آزاد
• اختصاص حداقل 10 میلیارد ریال سرمایه ثبت شده به شرکت
• داشتن حداقل 2 سال بهره برداری یا ارائه خدمت پیش از پذیرش
• دارا بودن حداقل تعداد 200 سهامدار
• اختصاص حداقل 15% حقوق صاحبان سهام به کل دارایی ها
• فقدان وجود زیان انباشته
• داشتن حداقل 1 دوره مالی منتهی به پذیرش سودآور بودن

شرایط اختصاصی پذیرش شرکت ها در فرابورس - بازار دوم

• داشتن حداقل 5% سهام شناور آزاد
• اختصاص حداقل 1 میلیارد ریال سرمایه ثبت شده به شرکت
• داشتن حداقل 1 سال سابقه تاسیس
• وجود برنامه مناسب جهت خروج از وضعیت زیان در خصوص زیان انباشته

مزایای پذیرش در بازار فرابورس

مزایای سهام شرکت های پذیرفته شده در فرابورس همچون مزایای پذیرش شرکت ها در بورس است. این مزایا به شرح زیر است:

1- معاف شدن از مالیات

شرکت های پذیرفته شده در فرابورس پس از اقدام به عرضه سهام خود، از معافیت مالیاتی تا 10% درآمد خود بهره مند می شوند. این در حالی است که شرکت های پذیرش شده در بازار پایه از این معافیت برخوردار نمی باشند.

2- سهولت تأمین مالی

شرکت های پذیرفته شده در بورس و فرابورس می توانند سهام خود را فروخته و به راحتی منابع مالی مورد نیاز خود را تأمین نمایند. این شرکت ها بر حسب شرایط مالی و نیاز خود می توانند سهام جدید را صادر نموده و به عموم واگذار نمایند. این امر روشی مناسب برای افزایش سرمایه می باشد. همچنین به دلیل ارزان بودن منابع مالی حاصل از آن، شرکت با افزایش ریسک مواجه نخواهد شد.

3- امکان به وثیقه گذاشتن سهام

سهام شرکت های پذیرش شده، دارایی هایی با قابلیت وثیقه گذاری است که در بازار بورس و فرابورس توسط شبکه بانکی شناخته می شود. به عبارت دیگر، سهامداران می توانند سهام شرکت خود را به وثیقه گذاشته و تسهیلات بانکی مورد نظر خود را دریافت نمایند.

4- بهره مندی از شفافیت اطلاعاتی

اطلاعات مالی شرکت های بورس و فرابورس در سایت های رسمی متعلق به هر یک درج می شود. این اطلاعات در قالب استاندارد و به صورت کاملاً شفاف در اختیار عموم قرار می گیرد. این امر منجر به جذب بیشتر سرمایه گذاران به این بازارها می گردد.

5- کم بودن نرخ مالیات نقل و انتقال

شرکت های پذیرفته شده در بورس و فرابورس ملزم به پرداخت مالیات نقل و انتقال به میزان 1% ارزش معاملات خود می باشند. این مقدار مالیات در مقایسه با مالیات تعلق گرفته به شرکت های خارج از بورس و فرابورس (که میزان مالیات آنها 4% ارزش اسمی آنهاست) بسیار کمتر می باشد. این امر مطلوبیت این دو بازار را در میان سرمایه گذاران افزایش می دهد.

تفاوت‌های بازار بورس و فرابورس

به طور کلی تفاوت های بازار بورس و فرابورس از دو منظر اصلی قابل بررسی می باشد:

• تفاوت در طبقه بندی بازارها
• تفاوت در فرایند پذیرش

طبقه بندی بازارهای بورس و فرابورس

همانطور که گفته شده بازار بورس به دو دسته بازار اول و دوم تقسیم می شود. بازار اول نیز به دو دسته تابلوی فرعی و اصلی قابل تفکیک می باشد. فعالیت و عملکرد بازار اول و دوم به نوعی وابسته به یکدیگر می باشد. شرکتی که عملکرد مناسبی در بازار اول نداشته باشد، به بازار دوم راه می یابد و شرکتی که در بازار دوم راندمان خوبی داشته باشد، به بازار اول انتقال خواهد یافت.

حال چنانچه شرکتی در بازار دوم نیز عملکرد مطلوبی نداشته باشد، به بازار فرابورس انتقال می یابد. این بازار دسته بندی پنجگانه مخصوص به خود را دارد که شامل: بازار اول، بازار دوم، بازار سوم، بازار پایه و بازار ابزارهای نوین مالی می باشد. هر یک از این موارد به طور جامع در این مقاله مورد بحث قرار گرفته اند.

فرایند پذیرش در بورس و فرابورس

فرآیند و شرایط پذیرش سهام در این دو بازار تفاوتهایی با یکدیگر دارد. این تفاوت ها نشان دهنده دشوار بودن شرایط پذیرش در بازار بورس نسبت به فرابورس می باشد. در مورد شرایط پذیرش هر یک از این بازار ها بطور جداگانه صحبت شده است. در جدول زیر می توانید این شرایط را به صورت کامل مشاهده نمایید:

• ساعات انجام معاملات این دو بازار با یکدیگر تفاوت دارد. به این صورت که معاملات بازار بورس از ساعت 9 تا 12:30 در روزهای شنبه تا چهارشنبه انجام می گیرد. در مقابل ساعات انجام معاملات بازار فرابورس متغیر بوده و از انعطاف بیشتری برخوردار است.
• شرکت های پذیرفته شده در بازار بورس دارای مزایایی همچون اطلاعات و قیمت های کاملاً شفاف و مشخص و ریسک پذیری کمتر می باشند. اما بازار فرابورس از این مزایا برخوردار نمی باشد، زیرا شرایط معاملات در این بازار با نظر طرفین قرارداد تعیین می گردد.
• کارمزد معاملات در بازار بورس و فرابورس تفاوت چندانی با یکدیگر ندارد. تفاوت آن ها تنها در میزان کارمزد خرید سهام می باشد. میزان کارمزد در شرکت های بورسی 0.464% و در شرکت های فرابورسی 0.454% می باشد. کارمزد فروش در هر دو بازار یکسان می باشد.

نتیجه گیری

با توجه به توضیحات داده شده، بازار بورس به دلیل شفافیت اطلاعاتی از ریسک کمتری نسب به بازار فرابورس برخوردار است. این امر تاثیر زیادی بر تصمیمات و انتظارات سهامداران دارد. از سوی دیگر، به دلیل پایین تر بودن سطح کارمزد و پذیرش ساده تر شرکت ها در فرابورس ، این بازار، انتخابی مناسب برای صاحبان سرمایه می باشد.